Шындығын айтқанда, Қазақстанның жер пайдаланушылары осы қиындық пен шығыннан 30 жыл бойы қашып келді. Еліміздің барланған минералды шикізат базасы – Кеңес Одағы ғалымдарының еңбек-мұрасы. Бірақ енді бұл жұмыстарды кейінге ысыра беруге болмайды.
Геология саласында жетістік те, оқылық та бар
Әуелі сөз басын жетістіктерден басталық. Қазақстанның геология саласы даму мен инвестиция тарту бағытында айтарлықтай нәтижелер көрсетіп отыр. Елімізде соңғы 30 жыл ішінде темір, марганец, алтын, уран, мұнай және газ сияқты пайдалы қазбалар қорының өсуі байқалады. Минералдық-шикізат базасында қатты пайдалы қазбалардың 987 кен орны бар. Оларды барлау қарқыны оң нәтижелер көрсетуде. Былтыр ірі халықаралық компаниялар геологиялық барлауға шамамен 41 миллиард теңге инвестициялаған. 2018 жылдан бері 2 906 барлау лицензиясы және 111 өндіру лицензиясы берілген. Соңғы бес жылда геология саласына 1 миллиард АҚШ доллары көлемінде жеке инвестициялар тартылды. Мемлекеттік геологиялық зерттеу аясында жер қойнауын зерттеу жұмыстары жалғасуда, оның ішінде Құйрықтыкөл учаскесіндегі іздестіру жұмыстары жүргізілуде. Бұл учаскедегі қорлар шамамен 800 мың тонна сирек жер металдарын құрайды. Десе де, геология саласында жетістіктермен қатар кемшіліктері де бар екенін мемлекеттік орган өкілінің өзі де мойындап отыр.
«Алайда геология саласы бірқатар мәселеге тап болуда. Олардың ішінде ғылыми кадрлардың тапшылығы, инфрақұрылымдардың жоғы немесе нашарлығы, болжамды қорлардың жүзеге асырылу деңгейінің төмендігі және геологиялық барлау жұмыстарын жеткіліксіз қаржыландыру бар. Расында да, басқа елдермен салыстырғанда Қазақстанда мемлекеттік геологиялық барлауға бөлінетін қаржы көлемі төмен. Шетелдік инвесторлар геологиялық ақпаратқа қол жеткізуде қиындықтарға тап болуда. Бұл жер қойнауын пайдалануға инвестиция тартуды қиындатып отыр.
Осы мәселелерді шешу үшін ел аумағының геологиялық зерттелу деңгейін арттыру, геология саласының инфрақұрылымын және геология ғылымын дамыту, сондай-ақ өндірістік-техникалық процестерді цифрландыру мен автоматтандыру жоспарлануда. Бүгінде Қазақстан аумағының геологиялық барланған көлемі 2 миллион шаршы шақырымнан асады, бұл жалпы аумақтың шамамен 74%-ы. 2026 жылға қарай зерттеу аумағын 680 мың шаршы шақырымға дейін ұлғайту көзделуде. Ал 2029 жылға қарай пайдалы қазбаларды өндіруді 40%-ға арттыру жоспарлануда. Осылайша, бар қиындыққа қарамастан, Қазақстанның геология саласы дамуын жалғастырып, инвесторлар тартып, елдің тұрақты экономикалық өсімі үшін жаңа тәсілдер енгізілмек», – дейді Өнеркәсіп және құрылыс министрлігі Геология комитеті төрағасының орынбасары Марғұлан Байбатыров.
Оның айтуынша, 2025 жылы «ҚазМұнайГаз» компаниясы Атырау, Ақтөбе және Ұлытау облыстарындағы «Береке», «Шығыс» және «Шу-Сарысу» учаскеле-рінде геологиялық барлау жұмыстарын бастауды жоспарлап отыр. Сондай-ақ 2024 жылы «Шеврон» компаниясымен Ақтөбе облысында зерттеу жүргізу туралы келісімге қол қойылған. Үкімет геологиялық барлауды ынталандыру үшін өз қаражаты есебінен жер қойнауын барлаумен айналысатын инвесторлар үшін салық жеңілдіктері мен преференциялар енгізуді, геологиялық барлаудың практикалық кезеңіне жедел көшуге мүмкіндік беретін сараптама кезеңдерін қысқартуды және әкімшілік кедергілерді жоюды қарастырып отыр. Қазақстан геологиялық деректерді белсенді түрде цифрландыруда. Мәселен, OCR және AI көмегімен мұрағаттық деректерді ауқымды цифрландыру, сондай-ақ цифрлық модельдерді құру үшін графиканы цифрландыру іске қосылды. Еліміздің геологиялық қорларындағы алғашқы геологиялық ақпараттың жалпы көлемі 4,5 миллионнан астам бірлікті құрайды. «Жер қойнауын геологиялық-геофизикалық зерттеудің 2019-2024 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасын» іске асыру бойынша негізгі төрт бағыт бойынша 112 учаскеде жұмыстар аяқталған. Оның қорытындысында болжамды ресурстары бар 38 перспективалы бағыт анықталды. Олар – 2,6 млн тонна сирек жер металдары, 3,7 млн тонна мыс пен никель, 1,1 млрд тонна қоңыр көмір және 19 тонна алтын. Бұдан басқа, мұнай-газ өнеркәсібі Арал шөгінді бассейнінде 266 млн тонна көлемінде алынатын көмірсутек ресурстарын растады. Енді «Жер қойнауын геологиялық-геофизикалық барлаудың 2025-2026 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасын» іске асыру жалғасатын болады. Ол қалған 200 мың шаршы шақырымды қамтиды. Негізгі назар оңтүстік және батыс өңірлерге, соның ішінде Сырдария бассейніне және сирек металдар бойынша перспективалы аймақтарға аударылады.
Қаржы мен қауіпсіздік егіз
Еліміздің ғана емес, әлемнің көптеген елінің тау-кен, қаржы, ақпараттық технология және тағы да басқа салаларындағы тәуелсіз сарапшылар мен кәсіби мамандардың басын қосқан Қазақстанның 3-ші халықаралық тау-кен конгресс-көрмесінде геологиядан бастап қаржы, қауіпсіздік, өндіріс, технология, кадр мәселелері айтылды. Мәселен, соның ішінде «Астана» халықаралық қаржы орталығының атқарушы директоры Айнұр Қаппарова тау-кен саласын қаржыландыру мақсатында жаңа жобалау кеңселері ашылғанын хабарлады. АХҚО-да бүгінде 3 мыңнан астам компания тіркелген болса, оның 500-ден астамы қаржылық компаниялар екен. Сондай-ақ тау-кен саласы инвесторларының да қарасы қалың.
«Бүгінде геологиялық барлау кезеңіндегі жобаларды қаржыландыру мәселесі қиындау екенін көріп отырмыз. Мәселен, елімізге қаржыландыратын жоба іздеп келетін көптеген қор, инвестор, стратегиялық компаниялар бар. Екінші жағынан бізде жобасына қаржы іздеп жүрген кәсіпкер де көп. Бірақ неге екенін белгісіз, олар өзара жиі кездесе бермейді. Сондықтан да менің ойымша, әр жобаға жеке-жеке қаржыландыратын құрал іріктеп шығару керек сияқты. Осы мақсатта бүгін сіздерге осы концепцияны таныстыруға келіп отырмын», – деді ол.
Өзінің жасап шығарған жобасын инкубатор сипатындағы құрал екенін айтқан қаржы маманы одан бөлек түрлі қормен немесе тікелей инвестициялармен жұмыс істеу мүмкіндіктері туралы да түсіндірді. Жиында сондай-ақ кен орындарындағы қауіпсіздік жайы да сөз болды.
«Соңғы уақыттары адам өліміне алып келген техногендік апаттардың болып жатқанын білесіздер. Сондықтан да Мемлекет басшысының тапсырмасымен «Азаматтық қорғаныс туралы» заңға өзгерістер мен түзетулер енгізілуде. Заң жобасы Мәжілістің қарауында жатыр. Онда біздер «Кәсіпкерлік кодексінде» көрсетілген 5%-дық шектеуді алып тастау жайын қозғап отырмыз. Бірақ бұл барлық кәсіпорынға жаппай тексеріс жүреді деген сөз емес. Айталық, бізде қадағалауға жататын қауіпті өндірістік субъекті боп саналатын 10 мыңнан астам кәсіпорын, қауіпті өндірістік объект боп саналатын 200 мыңнан астам кәсіпорын бар. Заң қабылданған жағдайда солардың ішіндегі «ерекше қадағалауда» тұрғандарын міндетті түрде тексереміз. Сол сияқты құжатқа технологиялық қайта жарақтану, Кәсіби апаттық-құтқару қызметін нығайту мәселелерін енгізіп отырмыз», – дейді Төтенше жағдайлар вице-министрі Серік Төленбергенов.
Стратегиялық шешім қабылдау қажет
Қазақстанның минералды-шикізат базасына қатысты ең үлкен проблема – барланған ресурстардың шектеулі екенінде. Дәл қазіргідей өндіру қарқынымен металл кені берісі 20 жылда әрісі 40 жылда таусылуы мүмкін. Ал 100 жыл көлемінде түгелдей сарқылып бітпек. Мұнай-газ саласына қатысты да осыны айтуға болады. Көміртегі қоры бүгінгі жылдық 100 млн тонна өндіру көлемімен ресми түрде 60 жылға дейін жетеді делінеді. Онда да мұндағы ресурстық база тек 3 кен орнының, атап айтқанда Қарашығанақ, Теңіз, Қашағанның арқасында ғана мол болып көрініп тұр. Еліміздегі мұнай өңдеу зауыттарын шикізатпен қамтып отырған солар. Одан өзге кен орындарының қоры 5-15 жылдан әрі аспайды. Ал геологиялық барлау жұмыстары баяу жүруде. Ендеше мұндағы басты қауіп мемлекет кірісінің 70%-ын осы сектордан түсетін табыс құрайтыны болып отыр. Сондықтан саланың орнықты дамуына дұрыс көңіл бөлген жөн. «Қор сарқылса, мол сарқылады» демекші, мамандар бүгінгі бар ресурстар күткен уақыттан да бұрын таусылуы мүмкін екенін айтады. Сол себеп болжамдарға сенбей, минералды-шикізат базасын толықтыру бағытында жедел шаралар қажет. Бір сөзбен айтқанда, Қазақстан стратегиялық шешім қабылдау қарсаңында тұр.
«Мен геологиялық саланың мәселелеріне ерекше тоқталғым келіп отыр. Соңғы үш жылда металдар мен минералды шикізаттың өзге де түрлеріне баға тұрақты өскеніне қарамастан, геологиялық барлауға мемлекет тарапынан да, жер қойнауын пайдаланушылар тарапынан да инвестиция бөлу азайып кетті. Оның соңы келеңсіз салдарға әкеліп отыр. Мәселен, саладан білікті мамандар жаппай кете бастады, сервистік компаниялар дағдарысқа тап болды. Жағдайды қазіргі заманғы жабдықтарды, технологияларды және бағдарламалық шешімдерді енгізу арқылы ішінара реттеуге тырысқанымен, оның әсері әзірге аз болып тұр. Бұл тұста ең қатты алаңдаушылық тудыратыны геологиялық барлау саласында кәсіби сабақтастықтың жоғалып бара жатқаны», – дейді Esil-Mining компаниясының бас консультанты Николай Каменский.
Білікті маман геологиялық саладағы проблемаларды шешудің бірнеше жолын ұсынып отыр. Соның бірі – бүгінде қоры сарқылып бара жатқан «қара алтынға» қатысты. Айтуынша, еліміздегі МӨЗ-дерде өңделетін табиғи мұнайды көмірден алынған синтетикалық мұнаймен алмастыруға болады екен. Ол үшін елімізде көмір-химия кешенін осы бастан дамыту қажет. Көмірді терең өңдеу арқылы ішкі сұранысты, яки бүгінде жылына 2-3 миллион тоннаны құрайтын мұнай өнімдерінің, соның ішінде негізінен дизельдік отын тапшылығын ішінара өтеуге болады. Сонымен қоса, көмір химиясын дамыту жоғары қосылған құны бар экспортқа бағытталған өнімдерді өндіруде зор перспектива ашпақ. Олар – метанол, синтетикалық майлар, еріткіштер, халықаралық нарықта сұранысқа ие пластмасса және басқа да химиялық материалдар.
«Минералды-шикізаттық базаның орнын толтырудың бірден-бір жолы – жер қойнауының терең горизонттарын барлауды мемлекет тарапынан аямай қаржыландыру. Сондай-ақ борпылдақ шөгінділер астындағы қабатты да зерттеуді назардан тыс қалдырмау қажет. Дәл қазір Қазақстан үшін пайдалы қазбалардың барлық дерлік түрінің өндірістік қорын ұлғайту үшін орасан зор мүмкіндік туып тұр. Тек ол ресурстың бәрі қалың жер қабатының астында жасырылған. Кем дегенде 300-400 метрден төмен тереңдікте жатыр. Бұл мәселені шешу үшін қомақты инвестиция, білікті кадрлар, геологиялық барлауды дамытудың ұзақмерзімді стратегиясы қажет.
Осы тұста геологиялық барлауға инвестиция тартуды ынталандыруға қатысты балама жолдарды ұсынғым келеді. Соның бірі – жер қойнауын пайдаланушыларға ғылыми-зерттеу және тәжірибе-конструкторлық жұмыстарға (НИОКР) бөлетін қаражатының бір бөлігін геологиялық барлау жұмыстарының кен іздеу кезеңіне пайдалануға рұқсат беру. Қазір мұндағы жылдық шегерімдер 157 млрд теңгеден асады, мәселен 2024 жылы 167,2 млрд теңге болған. Ал іздеу жұмыстарына бірде-бір теңге бөлінбейді.
Сондай-ақ ғылыми-зерттеу және тәжірибе-конструкторлық жұмыстарға бөлінетін қаражаттың бір бөлігін кен іздеу жобаларын жүзеге асыратын кіші компанияларға грант ретінде беру жолдарын қарастырған жөн. Бұл барлаудың бастапқы сатысына жеке бастамаларды тартуға, жаңа кен орындарын ашуды жеделдетуге, перспективалы геологиялық идеяларды жүзеге асыру арқылы саланы жандандыруға мүмкіндік береді», – дейді Esil-Mining компаниясының бас консультанты Николай Каменский 3-ші халықаралық «Қазақстанның тау-кен конгресінде» сөйлеген сөзінде.
Оның айтуынша, қазір әлемдік геологияда орасан зор ауқымдағы жұмыстарды қысқа мерзімде орындауға мүмкіндік беретін көптеген жаңа технология мен мүмкіндік пайда болған. Ал осыдан 20 жыл бұрын ол жұмыстарды жүзеге асыру үшін үлкен ұжымдар айлап-жылдап еңбек ететін. Десе де, мұндай ілгерілеушілік негізінен геологиялық барлау жұмыстарының соңғы кезеңіне, яки қорытынды есептерді жазуға ғана қатысты. Оған дейінгі жұмыстарға бәрібір де адамның тікелей араласуы керек. Ал ол жұмыстар ұшқан құстың қанаты талатын, адам аяғы баса бермейтін, құла түзде жүргізіледі. Сондықтан да оған қыруар қаржы, қажырлы еңбек қажет. Мәселен, Намибияда бұрғылаудың ұзына бойғы метрі 200 доллар, Зимбабведе 170-180 доллар тұрады. Ал Қазақстанда – 70-80 АҚШ доллары. Бұл сервистік компаниялардың табыстылығын қамтамасыз етпейді. Осыған ұқсас жағдай геофизикалық, геохимиялық, геологиялық барлау және басқа да жұмыстарға да қатысты. Саланы тұрақсыз қаржыландыру салдарынан мамандардың шетелге кетуі байқалады, бұл ел ішіндегі біліктілік пен құзыреттілік сапасын әлсірете түспек. Ал дер уақытында барлау жұмыстарына кіріспесек, 2030 жылдан бастап МӨЗ-дер мұнайды ішкі нарық үшін халықаралық бағамен сатып алуға мәжбүр болмақ. Бүгінгі күннің бір шындығы осы.
Нұрлан ҚОСАЙ
