Біз Абайға абайсызда бардық. Тереңіне онша телмірген жоқпыз. Бізді апарған махаббат. Бірақ оған бару үшін бір махаббат жеткіліксіз. Білім керек тағы. Содан амалсыз түркологияның тамырын басып көріп, шығыстың шырын дәмін татуға тура келді. Броккельман, Зайнчковский, Наджип, Севортян, Шербак, Қоңыратбаев, Р.Сыздықова… Алып мұхит. Мына кітап – көпжылғы ізденістің піскен жемісі. Қорытпа нұсқасы. «Китаб тасдиқ» – Абайдың ми сөлі. Абайдың ми сөлін маржандай қып қағазға түсірген – Мүрсейіт. Мүрсейіт – Мұхтар Әуезовтің ұстазы. Абайдың мұрасын Мүрсейіттің қолжазбасымен беру Әуезовтің арманы болған. Іске асыра алмаған. Сөйтіп, шағатаймен бастаған Абай хакім өз шығармашылығын шағатаймен аяқтаған екен. Басқашалап кетпеген. Грек, латын, арап, парсыдан шоқып, керегін теріп алған. Барын Түріктік тамырға байлаған. Ол түріктік тамырды тосырқағандар да бар. Себебі маргиналды ми иелеріне айналып кеткенбіз ғой.
Қарап отырмай әрі-беріден хабар алдық. Мұхтар Әуезовтің Голландияда тұратын немересі профессор Зифа-Алуа Әуезова «Сіздер жасаған транслитерация – өте құнды дүние. Көпшілік қауым арасында қызығушылық тудырады деп сенемін» деген жылы лебіз білдірді. Facebook арқылы хабарластық. М.Қашқаридің «Диуан луғат ат түрік» еңбегін орыс тіліне тәржімә жасаған маман ғой. Сыни пікірлері де жоқ емес.
Ташкент Шығыстану институтының проректоры, профессор Құдратулла Омонов «Китаб тасдиқ» тілі туралы: «Бутун урта осиеда ягона адабий тил булганку. Эски узбек тили. Абай хам, Махтумқули хам шу тилда ижод этган. …Чиғатой туркийси – эски узбек тили» деп ой өрбітті. Абайдың «Китаб тасдиқты» шағатайша жазғанын айтады. Шағатайша демекші, Иван Шапен деген орыс зерттеушісінің бір әдемі пікіріне жолықтым. Онда ол былай дейді: «Слова: Татары и Татарскій языкь дъйствительно нейзвестны народамь, которые мы называемь Татарами; они сами именують язык свой: Тюркь-дили. Это общее наръчіе, сь которымь можно проъхать оть Китая до Казани, до Крыма, а отсюда до Мароко и черезь Мекку вь Индію, такь точно, какь сь Французскимь, можно объехать всю Европу. Джагатайское наръчіе есть очищенный, книжный Турецкій языкь, такь названный оть Джагатая, любимого сына Чингись – Хана. Впрочемь, жители Турана, Крымцы, жители Малой-Азіи и Турціи, говорять одним языкомь, вь которомь замътить можно мъстная различія вь произношеніи, не столько однако же ощутительнаыя, какь русскимь и малороссійском. Не деген ғарыштай кең, таным, түсінік. Түсінік кеңістігі былғанбаған автор ғой бұл. Ауыл арасын айналшықтап біз жүрміз. Өз атымызды жаза алмай. Түрік пе, түркі ме деп. Профессор М.Жолдасбеков жақсы айтты. Тасқа қашалған атымыз түрік деп. В.Радлов, Л.Будагов, П.М. Мелиоранский, Д.Неметттер солай айтқан. Түрік тілі бар, қалғаны диалект деген олар. Қазан төңкерісінен соң ғылым айныған. Түрік тілінен тарайтын диалектің бәрі диалект емес, тіл деген. Мақсат – бұтақтарына жан ашығансып, түріктей алып бәйтеректің діңгегіне құрт түсіру.
Француз Шапенге ұқсас пікірді М.Әуезов те айтқан: «Түркі тілі деген бертінге шейін келген. Бұл тіл кітап тілі, әдеби тіл болып есептелген. Түркі тілі 1915 жылға шейін түркі елдеріне ортақ тіл болатын. Түркі тілінің негізі шағатай әдебиетінен шыққан. Шағатай әдебиеті сол уақыттағы бүкіл түркі еліне ортақ әдебиет болған… Абай үйінде бала кезінде де түркі тілін оқыған. Сондықтан Абайдың түркі тілімен оқығаны тек медреседегі 3 жыл ғана емес. Абай түркіні де, арабиятты да Ахмет Ризаның медресесінде де оқиды», – дейді.
Яғни Абайға бір түрікше жазу құдды бір жат, бөтен нәрсе сияқты көргісі келеді біреулер. Олай тану кеңестік кездің салқыны. Абайға түрікше жат емес, біте қайнасып өскен, сол қоғамның төл баласы ол. Терісі түлеп түсіп қалған жыландай одан ажырап қалған біз. М.Әуезов Абайдың «Китаб тасдиқты» ерекшелеп, басқаша өрнекпен жазғанын шегелеп, айтып кеткен. Ол: «Жазу тілінің, басқа қара сөздердегі анық қазақтық түрін өзгертіп, кітапшылап (түрікше) тың үлгі, стиль іздейді» деген. Қажеттілік болған. Зәрулік болған. Содан соң солай жазған. Ендігі заманда сол жоғалтқан түрікшілдігімізді қайта тірілтіп, оны жандандыру керек боп тұр қазір. Шілдің боғындай шашыраған түрік баласына бас қосып, бірігіп, баяғы Алып Ер Тоңа заманындай алыптыққа қарай беттеу керек. Түркология ғылымының негізгі міндеті де сол болу керек. Батыс ориенталистерінің қолындағы еуроцентристік ойындардың ермегі болудан қалу керек. Біржола. Шапен сияқтылардың шын айтқандарын пайдаға жарата білу керек. Ең болмаса түрік балдары бірігіп, ортақ әліпби жасай алмай отырмыз ғой. Пантүрікшіл Мұстафа Шоқай, Мағжандар кезінде бекерге шырылдамаған еді. Түрік жұртының көпе көрнеу империялық «Бөліп ал да, билей бер» жоспарымен құрбандыққа шалынарын білді олар. Оның алдында Абай діңгекке жегі құрт түскенін анық көрді. Содан соңда шығармашылығының соңында жеке бұлақтан гөрі, ортақ бастауға бас қойғаны.
Қазіргі абайтанудың алыбы, профессор Мекемтас Мырзахметұлы «Бұрын ешкім түспегенге түстіңдер» деген. Ұстаз жаңалықты жылы қабылдады. Жанашырлық танытты.
Оңай болмады. М.Әуезов кезінде «Абай өз ойын ешбір күшке табындырғысы келмеген данышпан адам» деп бекер айтпаған, сірә. Қайдан оңай болсын. Абай хакімнің мұрасына бас сұғу үшін таза, азат рух керек. Онсыз ол қабылдамайды. Жүзін теріс бұрады сенен. Абай мұрасының мәзірінен азда болса дәм таттық. Сол дәмнен елмен бөлісу. Бар арман сол болды. Елге жеткіздік әйтеуір. Сол көңілге демеу. Барлық нәрсе Құдайдың қолында. Рас.
***
Айтылған әңгімелерге тұздық ретінде біраз мұралардан мысалдар келтіреміз. Мақсат мың құбылып, айтылып келе жатқан мың жылдық мұрамыздың түп-тамыры, негізі бір, бір-ақ нәрсе, бір тіл, бір жазу екендігіне мән беріп, көз жеткізу. Олай болса ежелгі дәуірден мысал, Жүсіп Баласағұни:
Билип сөзләсә сөз билигкә санур
Билигсиз сөзи өз башыны йейур
(«Қудатғу билиг», ХІ ғ.)
Махмуд Қашқари:
Қушлар киби учтумиз
(Мы налетели (на них) как птицы)
Қиз бирлә курашма, қисрақ бирлә йаришма.
(«Диуан луғат ат турк», ХІ ғ., транскрипция З. -А. Ауэзова)
«Кенә күнләрдән бір күн Ай қағаннуң көзү йарыб бодады, еркәк оғул тоғурды. Ошул оғулнуң өңлүгі чырағы көк ерді, ағызы аташ қызыл ерді, көзләрі ал, сачлары, қашлары қара ерділәр ерді» (Оғыз нама, ХІІІ ғ., И.В.Стеблева транскрипциясы).
Алтын Орда дәуірі. Хорезмиден мысал:
Қарә топрақдин сүнбүл йаратты,
Тикән лар арасында гүл йаратты.
Қатық ташдин қылур гәуһәрни пәйда,
Қуруқ нәй дин қылур шәккәрни пәйда.
Автор жырды Мухаммед -Ходжа-бекке арнап жазғанын айтады:
Зеһи әрслан йүрәк қоңрат уруғы
Қашан жазғанын айтады:
Бу дәфтәр ким болуптур Мыср қәнды,
Йеті йүз елли төрт ичрә түгәнди.
Яғни, қазіргі жыл санауы бойынша: 1353 жыл. Мысыр қантындай тәтті деп тұр ғой жырды. Қай жерде жазғанын айтады енді:
Му Муһаббәт-намә сөзин мунда биттим,
Қамуғын Сыр йәқасында биттим.
Кәдімгі Сыр дарияның бойында, Сығанақ шаһарында жазған екен. (Мухаббатнаме, XІVғ. Деректер мен транскрипция Э.Н.Наджиптікі).
Енді XVІІ ғ. өтейік: «… ешүтгічі ге хуш келіб, ооқуғучы ға ъақл ға файда сы болғай һәм жаддын білмек лік һәр пәндәсіге уажиб болғай». «…дүнийаның төрт бурчын билеген хан. Халайиқын ъадл лік білән сурған хан. Йетім лер ге рахим қылыб, чығай лар ны тойдурған хан. Қыш уа йаз, ай уа йыл хазина да бар малын хақ йолында ихсан қылған хан». «…Оғузның алты оғлы бар ерді. Анлар ның атлары мунундек тафсил да келіб туңур: Күн, Ай, Йулдыз, Көк, Тақ, Деңіз. Оғуз барча уилайатларны алды, ъалақ Иран уа Туран уа Шам уа Миср уа Рум уа йана уилайатларны алды».
«…Амма Едіге бек алтмыш үч йашында уофат табды. Қадырберді хан ның урушында захмлық ерді». «…Мубарак зилхижа айыға дегәч андын соң тарих мында сычқан йылы мубарак зил хижа айының онунчы күн ерді. Пенчшәмбә күн Ораз Мухаммед хан бин Ондан султан ны ханлық ға олтурғузды лар». «…Аммә алач мыңы арасында улуғы тарақ тамғали алайыр болғай». (Қадырғали Жалайри, Жамиъат тауарих, 1602 ж., Транскрипция Р.Сыздықова).
Енді ХІХ ғасырға Абайдың заманына келейік: «Аның биук манзублұ уа афзалатлұ һазратләр ғуспудин ғенерал от инфантари Орнбургның ғаскарийа ғубернаторы һәм түрлі жамаиллы кұалері Петр Кирилич Ессен Кічи иуз қырғыз қазақ иуртының тархан батыры Иоламан Тіленчі ұғлындан». «…кім ол есірлікдә олғучы есауұл Бұдұрұфны қайтармасдын мақдам ол ұрадник Плешкоф салтанлар Пысчан Абұлғазы ұғлы ила Баймұхамед Айчуақ уғлы уә һәм Дәржан Ъабдалмұмин ұғлы уа қырғыз, қазақ Ианкач Оразақұғлы диганлар илан бірга иурұб һәр ауұллардә қонұб ама ұшбұ ъақраб иулдызының 26-інчі иаумында түн ічіндә мәзкур ұрадник Плешкоф илан қонған ерүміздә канд өзінің мінүб иурі тұрған бұрлы биәсі илан иоғалұб кетібдүр». (Орынбор әскери губернаторы П.Г. Эссенге бас старшын Жоламан Тіленшіұлының есаул Подуровты босату туралы хабарламасы – 1823 жыл, 28 қазан // Материалы по истории Казахской ССР, 1785-1828 гг.т. 4. Изд. АН СССР, Москва, Ленинград, 1940, стр. 445-446. Транскрипция А.Б.Қалшабек).
Енді, Абайдың «Китаб тасдиқ» шығармасы: «Ъақл көзі менен қара: күн қыздырұб, деңізден булут чығарады екен. Ол булутлардан йағмур йауыб, жер йүзінде нече түрлі данәләрні өстіріб, йемішлерні өндүрүб, көзге көрік, көңілге рахат гул-байчечакләрні, ағач-йафрақларны, қант-қамысларны өндүрүб, нече түрлі нәбәтатларны өстіріб, хайуанларны сақлатыб, бұлақлар ағұзұб, өзен болұб, өзенлер ағұб, дариа болұб, хайуанларға, құсқа, малға сусұн, балықларға орұн болұб жатыр екен. Жер мақтасұн, кендірін, йемішін, кенүн; гүлләр гүлін; құслар жүнүн, етін, йумырқасун; хайуанлар етін, сүтін, күчін, көркін, терісін; сулар балығын; балықлар икрасын; һәтта ара балын, балауызын; құрт ифәгін – һәммасы адам баласының файдасына йасалыб, һеч бірінде бұл менікі дерлік бір нәрсе йоқ, бәрі – адам баласының таусылмас азығы. Мілион хикмәт бірлән йасалған машина-фабрикләр адам баласының рахаты, файдасы үчүн йасалса, бұл Йасаучы мухаббат бірлән адам баласын сүйгенлігі емес ма?»
Мүрсейіттің 1910 жылғы қолжазбасындағы «Китаб тасдиқ» сыртында мынадай жазу бар (араб қарпінде): «Китаб тасдиқ. Хайырлы сағатда бітіб… Дайұрбай Хожанұғлына бағышлаб йаздым, хижраның 1327-сінде, милади 1910-інчі илында, әпірелнің 20-інчі күнінде йазғучы Мүрсейд Бікі мархұмұғлы».
ХХ ғасырдан бір мысал:
Болады Торғайский уәләятым,
Таифым – Арғын, Мадияр – асыл затым.
Бұл сөздің мұхаррирі һәм наширы,
Дулат-оғлы Мир Яғкуб – өзім атым.
(Міржақып Дулатұлы. «Оян, қазақ», 1909 ж.)
Осы мысалдар жеткілікті ғой дейміз. Жүсіп Баласағұни мен Міржақып Дулатұлының жазба тілі бір боп тұр ғой.
Тәмәм.
Ақжол ҚАЛШАБЕК,
М.Әуезов университеті «Мұхтартану» ғылым
орталығының басшысы, ф.ғ.к., доцент
