Дәл осындай қым-қиғаш қара жол жер бетінде ғана емес, аспан әлемінде де бар. Worldmetrics сайтының мәліметінше, күн сайын әуеде 150 мыңнан астам рейс орындалады. Асфальттағы көлік апаты сияқты, көкте де ұшақ апаты жиі тіркеледі. Бірақ олардан аман қалғандар аз…
Әуекөлігі – қазіргі заманның ең жылдам әрі қауіпсіз транспорт түрі саналады. Халықаралық әуекөлігі қауымдастығының (IATA) дерегінше, әуеапатының ықтималдығы шамамен 1,2 миллион сапарға бір рет қана келеді. Дегенмен «сирек» деген сөз «болмайды» дегенді білдірмейді. Әлемде жыл сайын орта есеппен 70-ке жуық ұшақ апаты тіркеледі екен. Ендеше әрбір апаттың артында нақты себеп бар, ал ол себептерді зерттеу – болашақта қайталанбауына кепіл береді. Ал статистика әуеапаттарының 70-80 пайызы адам қателігінен болатынын көрсеткен.
Әуедегі апатқа не себеп?
Жалпы, жолаушылар ұшағы әуеге көтерілгенде, ол көліктегі сияқты «кез келген бағытпен» ұша алмайды. Әуеде әр ұшақтың өз «әуедәлізі» (airway) болады. Бұл – алдын ала белгіленген, картаға түсірілген әуежолы. Ал әуеқозғалысын басқару орталығы ұшақтардың бағытын, биіктігін, жылдамдығын реттейді. Ұшу барысында диспетчерлер ұшқыштармен радиобайланыс арқылы үнемі хабарласып, маршрутты, биіктікті және уақытша нүктелерді бекітіп алады. Олар ұшақтың траекториясын қадағалап, қажет болса бағытын өзгертеді. Мысалы, ауа райына байланысты немесе басқа ұшақпен қауіпті жақындасу болса бірден диспетчер ұшқышқа мәлімдейді. Әр ұшақ белгілі бір биіктік қабатында ұшады. Айталық, бір бағыттағы ұшақтар 10 000 метрде, ал қарсы бағыттағы ұшақтар 11 000 метрде ұшады. Бұл – соқтығыстың алдын алудың негізгі тәсілі. Радиолокациялық жүйелер мен заманауи ADS-B технологиясы арқылы диспетчерлер әр ұшақтың нақты орнын, жылдамдығын экраннан көреді. Яғни, диспетчер – әуедегі «жол полициясы» ғана емес, бүкіл әуеқозғалысының «дирижері». Оның нұсқауын орындау – ұшқыш үшін міндет. Бірақ ұшақ апатына осы адами факторлардың әсер етуі әбден мүмкін. Атап айтсақ, 2002 жылы Германия – Швейцария шекарасында Uberlingen апаты болды. Бордтағы 71 адам, оның ішінде 52 бала қаза тапты. Апаттың негізгі себебі, диспетчер жалғыз жұмыс істеп, дер кезінде екі ұшаққа да қауіп туралы ескертпеді. Салдарынан, Swissair жүк ұшағы мен Bashkirian Airlines жолаушылар ұшағы соқтығысты. Бір ұшақтағы TCAS (әуе соқтығысын болдырмау жүйесі) нұсқау берсе де, ұшқыш диспетчерге сеніп, соның нұсқауын орындаған. Осыдан кейін, TCAS жүйесі берген нұсқаулардың басымдылығы халықаралық ережелерде бекітілді. Ал 1997 жылы АҚШ территориясында Korean Air 801 ұшағы апатқа ұшырап, 228 адам мерт болған. Апатқа ұшқыштың қону кезінде биіктікті қате есептеп, ұшақты тауға бағыттап жібергені себеп. Адами факторлармен қоса, әуедегі келеңсіздікке техникалық ақаулар да әсер етеді. Өйткені ұшақ – жүз мыңдаған бөлшектен тұратын аса күрделі құрылғы. Оны үнемі тексеру мен қызмет көрсету талап етілсе де, техникалық ақаулардың алдын алу әрдайым мүмкін емес. Сонымен қатар ұшақ апатына, ауа райының тосыннан бұзылуы, құстардың қозғалтқышқа түсуі де әсер етеді.
Апаттан аман қалудың жолы
Соңғы онжылдықта болған әуеапаттарының шамамен 90 пайызында кем дегенде бір адам тірі қалған. Ұшақтағы жолаушының аман қалуына, экипаж нұсқауын орындау, құтқару жұмыстарының жылдамдығы мен отырған орны да әсер еткен. Мысалы, былтыр 25 желтоқсанда Azerbaijan Airlines әуекомпаниясының ұшағы Ақтауда құлап, 38 адам қаза тапқаны естеріңізде шығар. Тірі қалған 29 адамның бірі Нурулла Сираджовтың есінде ұшақ құлар алдында не болғаны бүге-шүгесіне дейін қалыпты. Оның айтуынша, Бакуден ұшып шыққаннан кейін шамамен 40 минут өткенде қатты соққыны сезген: гүрс еткен дыбыс естіліп, ұшақ шайқалып кеткен. Шошып кеткен жолаушылар айғайлап, азан-қазан болған.
– Аяғым қатты ауырып кетті, құдды жараланып қалғандай сезіндім. Қолыммен ұстап көріп едім, ештеңе байқамадым. Адамдар орнынан тұрып, әйелдер жылай бастады. Стюардессалар: «Қорықпаңыздар, орындарыңызға отырыңыздар» деп жұртты сабырға шақырды. Барлығы қайтадан орнына отырды, сол сәтте тағы бір соққы сезілді. Бұл жолы біріншісінен де қатты болды. Өзімнен бірнеше метр тұстан ұшақта тесік пайда болғанын көрдім, «қыр-қыр» етіп ауа кіріп жатқаны естілді. Ұшақ жіпке ілінген зат құсап, біресе жоғары көтеріліп, біресе төмен түсіп, оң мен солға теңселіп, шайқалып кетті. Адамдар айғай-шуға басты. Мен ұшақтың құйрық жағында отырғам, – деді 71 жастағы Нурулла Сираджов.
Жолаушының осы сөзінен кейін, Қазақстанда ұшақтың артқы орындары бірден қымбаттап, жолаушылар арасында қызу пікірталас тудырған еді. Ақтаудағы әуеапаты әлемде құпиясы ашылмаған ірі істер қатарына жатады. Жалпы, осы уақытқа дейін ұшақ апатына қатысты жүздеген істің қорытынды есебі жарияланбаған. Халықаралық азаматтық авиация ұйымында жұмыс істеген алғашқы әрі әзірге жалғыз қазақ Абыл Кекілбаевтың айтуынша, осындай әуеапаттарының бәрін санап көргенде, артқы қатарда отырған 60 пайызға жуық адам өз өмірін сақтап қалған.
– Статистика бойынша ұшақ қанаттарынан әрі қарай отырғандар аман қалған жағдай көп. Ұшақ аспанда жарылып, бөлшектеніп кетуі мүмкін. Ол кезде қай жерде отырсаң да аман қалу тек Алланың қолында. Бәрін санға әкеліп отырсақ, артқы қатардағы орындар ғана қауіпсіз деуге болмайды. Ұшақтың барлық жерінің қауіпсіздігі қадағаланған, – дейді Абыл Кекілбаев.
Көрер жарығы бар екен
Тарихқа көз жүгіртсек, бүкіл әлемді таңғалдырып, апаттан аман қалғандар баршылық. Оларды «періштесі қақты», «жолы болды» десек те болады. Атап айтсақ, 1971 жылдың 24 желтоқсанында Перу астанасы Лимадан Пукальпа қаласына қарай ұшып бара жатқан LANSA Airlines компаниясының Lockheed L-188 Electra ұшағына найзағай тиіп, ол Амазония үстінде бөлшектеніп кетеді. Бұл апатта 91 адамның 90-ы қаза тапты. Тірі қалған жалғыз жолаушы – небәрі 17 жастағы неміс-перу қызы Джулианна Кёпке. Джулианна анасымен бірге Рождество мерекесін өткізу үшін әкесінің қасына бара жатқан еді. Ұшақ қатты турбулентті аймаққа кіргенде, төбеден найзағай ойнап, кенеттен қуатты жарылыс болады. Қыздың есінде қалғаны – қауіпсіздік белдігі тағулы күйде, орындығымен бірге 3 шақырым биіктіктен құлағаны. Ол орман жамылғысының қалың жапырақтары соққыны бәсеңдетіп, өмірін сақтап қалғанын кейін білді. Қатты жарақат алған Джулианнаның бір көзі ісіп, иығы шығып кеткен, денесі жаралы еді. Қасында тірі жан қалмағанын түсінген соң, ол ата-анасынан үйренген табиғатта аман қалу дағдыларын еске түсірді. Әкесі биолог болғандықтан, қыз жасынан джунгли өсімдіктері мен өзеннің бағыты туралы жақсы білетін. Ол апаттан кейінгі он күн бойы жаңбыр суын ішіп, жеміс-жидек пен ұсақ өсімдіктермен қоректенді. Үлкен өзенге қосылатын шағын жылғаны бойлай жүрді. Себебі адамдардың қонысы мен қайықтар әдетте су көздерінде болады деп ойлады. Оныншы күні өзен жағасында кішкентай қайық көрді. Онда бензин құйылған ыдыс болады. Джулианна бензинді жарасына құйып, құрт түскен жерлерді дезинфекциялайды. Ал бірнеше сағаттан кейін сол маңда жұмыс істеп жүрген балықшылар оны тауып, ауруханаға жеткізді. Джулианнаның оқиғасы бүкіл әлемді таңғалдырды. Кейін ол Германияда зоолог мамандығын игеріп, табиғатты қорғау ісіне өмірін арнайды. Оның өмірбаяны When I Fell From the Sky (Аспаннан құлаған сәтімде) атты кітапқа айналды, ал оқиғасы туралы деректі фильмдер түсірілген.
13 жастағы француз Байя Бакари – 2009 жылы Комор маңындағы ұшақ апатынан аман қалған жалғыз адам. 2009 жылы 30 маусымда Байя анасымен бірге Airbus A310 ұшағымен ата-әжесіне ұшып бара жатқан. Ұшақ қонуға бірнеше минут қалғанда Үнді мұхитына құлады. Апат кезінде Байя ұйықтап жатқан, оның ойынша, ол қандай да бір жолмен иллюминатордан құлап кетті. Газеттер оның акулалары бар Мозамбик бұғазында 12-14 сағаттай болғанын жазды, Байяның өзі өмірбаянында ол жерде 9 сағаттан артық болмағанын айтады. Бакариді балықшы құтқарып, оны Комор ауруханасына апарған. Одан басқа бортта 152 адам болған – ешкім аман қалған жоқ. Ол жайлы Стивен Спилберг фильм түсіргісі келді, бірақ Бакари бас тартқан.
Ал 2015 жылдың 20 қаңтарында Жамбыл облысында Олимп Air компаниясының Ан-2 ұшағы кенеттен апатқа ұшырайды. Ұшақта 7 адам болған: 4 жолаушы және 3 экипаж мүшесі. Бір қызығы әуеапатынан тек геолог Әсем Шаяхметова ғана тірі қалады. Айтуынша, ұшақ құлағанда қардың астына көміліп қалған екен. Соған қарамастан, күлдің арасынан ұшқыштың телефонын тауып құтқарушыларға хабар беріп үлгерген. Айдалада үскірік аязда қатты тоңғандықтан әріптестерінің өлі денесін құшақтап жылынып отырыпты.
Осындай түрлі оқиғаны естігеннен кейін көп адам әуекөлігіне отырудан қорқады. Мұны ғылым тілімен «авиафобия» деп атап жүрміз. Мұндай фобиясы бар адамдарда ұшар алдында жүрек қағысы жиілеп, демі тарылып, қол-аяғы дірілдейді, ал ойына ұшақ апаты туралы бейнелер жиі келеді. Бірақ адамзаттың ұшақтан ешқашан бас тартпайтыны анық. Себебі әуекемесі кезінде жыл он екі айда жететін құрлықтардың арасын бірнеше сағатта жалғайды…
Көктем ҚАРҚЫН