Financial Times басылымының материалы негізінде Aikyn.kz қазақтың күйлері мен халық әуендерінің денсаулықты жақсартатын қасиеттерін талдайды.
Пианист Николас Наморадзе: «Мен ойнап отырғанда басымда не болып жатқанын визуализациялап, видеоға түсіру қызық болар еді». Фото x.com әлеуметтік желісінен алынды. Авторлығы: Young Texas Artists аккаунты
1994 жылы Нью-Йорк штатының солтүстігінде таксофоннан қоңырау шалып тұрған ортопед-хирург алыстан найзағай жарқылын байқады. Кейінірек ол телефоннан шыққан көз қарықтырар жарық жарқылын көргенін және артқа ұшып кеткенін, содан кейін оны медбике есін жиғызғанын еске алды.
Найзағай соққаннан кейін бірнеше ай бойы оның денсаулығы баяу қалпына келеді. Соңынан толық айыққандай болады. Бір қызығы, бұрын классикалық музыкаға қызықпайтын адам енді Шопенге құштар болып, өзінің де композитор болуға деген құштарлығы артады. Бұдан кейін он жылдай музыка одан тасқындап ағылып тұрады.
Бұл оқиға ғылыми фантастикаға ұқсағанымен, британдық невролог Оливер Сакстің (2015 жылы қайтыс болған) «Музыкофилия» атты кітабында баяндалған өмірден алынған шынайы мысал.
Сакс айтқандай: «Қазіргі таңда анатомдарға суретшінің, жазушының немесе математиктің миын ажырату қиын болар еді. Бірақ кәсіби музыканттың миын олар еш күмәнсіз тани алады».
Бүгінде бұл тақырыпқа жаңа көзқарас бар. Шілде айында Швейцарияның Вербье фестивалінде пианист Николас Наморадзе алғаш рет өзінің «нейроконцерті» атты жобасын ұсынды. Концерт кезінде алдын ала жазылған оның ми белсенділігінің визуализациясы орындалып жатқан музыкаға сәйкес экранға проекцияланды. Көрермендер орындаушының санасына «үңілгендей» әсер алды.
2018 жылғы Хоненс халықаралық пианистер байқауының жеңімпазы Наморадзе үшін нейроконцерт – белсенді шығармашылығының бір бағыты ғана. Пианист бұған шын жүректен атсалысып жүр.
«Бастапқыда маған мынадай ой келді. Мен ойнап отырғанымда басымда не болып жатқанын визуализациялап, видеоға түсіру қызық болар еді деген ғана идея болды. Мұны тікелей эфирде жасау идеясы кейінірек келді. Бірақ қазір біз түрлі форматтарды, мысалы, галереялық инсталляциялар мен кинонұсқаны қарастырып жатырмыз. Және бұл мен ойлағаннан әлдеқайда ауқымды дүниеге айналды», – дейді Николас Наморадзе.
Ми суреттері электрлік белсенділікті көрсететін электроэнцефалограмма (ЭЭГ) арқылы алынады. Музыкалық процестерге қатысы жоқ (мысалы, ас қорыту) сигналдарды алып тастау үшін алдын ала бірнеше жазба жасалып, олар талданады және сүзгіден өткізіледі. Ең жоғары сападағы соңғы нәтижеге жету үшін Наморадзе Steinway Spirio Piano Player технологиясын ойлап тапты. Бұл технология әр музыкалық шығарма үшін мидың жазбаларын бірнеше рет қайталап түсіруге мүмкіндік береді. Ал Steinway пернелері ойынды бастапқы жазбамен синхрондайды. Оның айтуынша, ЭЭГ-нің бір қиындығы – орындаушы қатты қимылдаса, деректер «араласып кетеді». Сондықтан пианист ойнаған кезде қозғалмай отырады. Осылайша алынған визуализация концерт барысында оның тірі ойынымен синхрондалады.
Кәсіби музыканттың миын еш күмәнсіз тануға болады. Иллюстрация stockcake.com сайтынан алынды
Жобаға біртіндеп түрлі маманданған ұйымдар қосылды. Бастапқы кезеңде Калгариде (Канада) орналасқан Honens байқауы қолдау көрсетті. Ал алғашқы сканерлеу Калгари университетінің Ми динамикасы зертханасында жүргізілді.
Калифорния университеті ми белсенділігін көзбен көруге мүмкіндік беретін «шыны миды» әзірлесе, синхрондалған жазбалар Steinway Spirio роялі арқылы жүзеге асырылды.
«Көрермендер әртүрлі музыканың мидың әртүрлі аймақтарын қалай белсенді ететінін көрсететін әдемі де әсерлі визуализацияны көреді. Бізде қарқындылық деңгейлеріне арналған әртүрлі түстер бар. Солар арқылы мидың түрлі толқындары көрсетіледі. Әр шығарма алдында мен көрермендерге не көретінін айтып, мидың қандай аймақтары маңызды екенін және олардың қалай әрекеттесетінін түсіндіремін. Вербьедегі жылы қабылдау бізді қатты шабыттандырды», – дейді Наморадзе.
Бұндағы басты мақсат – тәжірибенің мүмкіндігінше кең спектрін қамту. «Бізде жылдам, баяу, ырғақты, импровизациялық, полифониялық, гомофониялық музыка бар. Ең айқын үлгілердің бірі Скрябиннің Екінші фортепианолық сонатасында байқалды. Көру процесіне жауап беретін ми қыртысының шүйде бөлігі басқа кез келген шығармаға қарағанда белсендірек болды. Бұл Скрябиннің музыкадағы түстерді қабылдауымен және біздің миымыздың оның шығармаларына реакциясымен байланысты болуы мүмкін. Сонымен қатар, Дебюссидің La Cathédrale Engloutie шығармасының кең тынысты бөлімдерінде ми әлдеқайда тыныш болады. Ал Бетховеннің Hammerklavier сонатасындағы жылдам скерцо ойнағанда белсенділік күрт артады», – дейді музыкант.
Наморадзе өзін «нейроғылымдағы әуесқой жанкүйер» деп сипаттайды. Ол Лондондағы Кингс колледжінің Психиатрия, психология және нейроғылымдар институтында аспирантурада оқыған.
Ғылым мен қолжетімді ақпараттың қызықты үйлесімі жазушы, нейробиолог, когнитивті психолог әрі музыкант Дэниел Левитиннің кітаптарында көрініс тапқан. Оның Ұлыбританияда жарық көрген соңғы кітабы «Музыка – дәрі» музыка терапиясының күшін қалай қолдануға болатынын қарастырады.
Берлинді шабыттандырған Қазақ Ұлттық университеті студенттерінің шебер күй тартысын мына видеодан көресіз. Залдың реакциясы қандай керемет! Хр. 5.40–15.40:
Қартаю үдерісі жеделдеп, денсаулық сақтау шығындары өсіп келе жатқан жағдайда, денсаулық сақтау жүйесі тиімді шешімдер іздеуде. «Музыка 20 мың жылдық дәстүрге ие. Бірақ оның әсері өте күшті екені ғылыми тұрғыда соңғы 10-15 жылда ғана дәлелденді. Болашаққа көз салсақ, біз Альцгеймер ауруын, деменцияны, Паркинсон ауруын, склерозды және созылмалы немесе жедел ауырсынуларды біртекті музыка арқылы емдейтін боламыз», – дейді Дэниел Левитин.
Оның айтуынша, Паркинсон ауруы қозғалыстарды синхрондауға жауап беретін мидың аймағын зақымдайды. Егер жүріс ырғағымен синхрондалған музыка қосылса, науқастардың жүруге қабілеттілігі артады. Бұл «сынып қалған сағатты жөндеумен» тең.
Келесі мәселе – сөйлеу қабілетінің жоғалуы. Ол 2011 жылы басынан оқ тиген АҚШ конгрессмені Гэбби Гиффордстың мысалын келтіреді. Бұрынғы саясаткер айтқысы келгенін әуендетіп айту арқылы қайта сөйлеуді үйренген. Бұл Паркинсон ауруына тән ырғақтық ерекшеліктерге қарсы музыкадағы лирикалық элементтерді қалай пайдалануға болатынын көрсетеді.
Наморадзенің нейроконцерті сияқты жобалар «музыка – миымызда» деген түсінікті кеңінен тарату үшін өте маңызды екенін айтады Левитин.
«Мен қанша пианистен музыка олардың саусақтарында деп еститінмін. Сонда мен: «Жақсы, онда басыңыздан миыңызды алып тастайық та, қалай ойнайтыныңызды көрейік!» деп жауап беремін», – дейді ол.
Қазақ күйлері мен халық әндерінің қасиетін бағалайық
Музыканың миды белсендіру, эмоцияларды реттеу және денсаулыққа оң ықпал етуі – жалпыадамзаттық құбылыс. Қазақтың халық музыкасы мен Құрманғазы шығармалары да өзіндік қасиеттерімен адамның жүрегіне күшті әсер етеді. Әр халықтың өз музыкасы арқылы әсер ету ерекшеліктері де бар. Қазақ күйлерінің ырғақтық құрылымы мен халық әндерінің әуендік ерекшеліктері тыңдаушының есте сақтау, эмоцияны басқару және қимыл-қозғалыс координациясын реттейтін ми аймақтарын жаттықтырады.
Құрманғазының «Сарыарқа», «Адай» мен «Серпері» қазақ күйлерінің пентатониялық құрылымы мен бай ырғақтары, дала үнімен үндестігі тыңдаушыны шабыттандырып, эмоциялық серпіліс береді.
Қазақ музыкасы ғасырлар бойы шипалық мақсатта қолданылған. Оларға бесік жырлары мен қобыз әуендерін жатқыза аламыз. Бұл дәстүр қазіргі неврология мен музыкалық терапиямен үндеседі.
Құрманғазының шығармалары күш-қуат пен жігер береді, бұл әсіресе күйзелісті төмендетуге және көңіл күйді көтеруге пайдалы. Ал қобыз бен сыбызғы әуендері баяу ырғағымен жүйкені тыныштандырып, медитацияға ұқсас әсер береді. Қазақ музыкасын тыңдау өз тамырыңмен байланыс орнатуға көмектеседі, психологиялық тұрақтылық пен рухани күш береді.
Қазақ халық музыкасының, Құрманғазы мен Дәулеткерей, Тәттімбет күйлерінің денсаулыққа әсері зор. Олар ұлттық тамырдан нәр алып, эмоциялық тепе-теңдікті сақтауға, есте сақтауды күшейтуге, шығармашылық ойлауды дамытуға көмектеседі.
Бұның бәрі цифрлық құралдар әлеуметтік желілердің «құлына» айналған жастарға ерекше маңызға ие. Сондықтан жастарға қазақ күйлері мен халық әндерін тыңдауға мүмкіндік туғызайық, ынталандырайық, қажет болса мәжбүрлейік!
Сараптама, зерттеу мақала, күнделікті өзекті ақпаратты «Айқынның» TELEGRAM арнасынан табасыз.
