Президент қойған міндет-мақсаттарға ел мен Үкімет дайын ба? Бүгінге дейін жауапты тұлғалар тарапынан не жасалды, қандай олқылықтар бар? Бұл жұмысты ұйымдастыру енді салмақты көңіл бөлуді, мұқият мән беруді талап етеді.
Президент өз Жолдауында мәліметтерді тиісті деңгейде есепке алып, талдау жасау жолға қойылмағанын қатаң сынға алды. Қасым-Жомарт Тоқаевтың пайымдауынша, бұл жағдай еңбек нарығының сұранысын болжау, инфрақұрылымды дамыту жұмысын жоспарлау және басқа да міндеттерді орындау жолында қиындық туғызады. Қазіргі заманда үлкен деректер (Big Data) үлкен стратегиялық ресурсқа айналды. Мамандар оны «екінші мұнай» атайды.
Алайда талдау көрсеткендей, қазіргі кезде мемлекеттік органдар халыққа, бизнеске, мемлекетке қатысты деректердің 50%-дан сәл астамын ғана цифрландырған. 2025 жылғы қазандағы жағдай бойынша Деректердің концептуалды моделінде 7 606 дерекқор белгіленді. Соның 52%-ы немесе 4 008-і ғана 17 доменде цифрлық түрде ұсынылған.
Қалған мәлімет архивтерде сарғайып, тозып, көктеп, жемірілген қағаз күйінде жатыр. Сонымен қатар цифрландыру деңгейінің біркелкі емес, бытыраңқы екені де анықталды: мысалы, қаржы, әділет органдары салаларында бұл процесс 90 пайыз және одан жоғары деңгейге жетсе, ауыл шаруашылығы, сауда, энергетика, экология және білім беру салаларында 30-40 пайыздан аспайтыны әшкереленді.
Сарапшылардың айтуынша, кей жағдайда бұл сыбайлас жемқорлыққа жол ашу, оның іздерін жасыру үшін жасалады. Жоғары аудиторлық палатаның «ревизорлары» мектептерге тексеруге барғанда, иісі танауды жаратын құжаттарды жертөледен алып шығады екен. Білім ордаларының бірі 50 қорапқа толтырылған құжатты әкеліп, тексерушілердің алдына үйіп тастаған. Оның бәрін қопарып отыруға шыдамы жетпейді деп үміттенетін болса керек.
Қағаз құжаттардың толыққанды цифрландырылмауы бақылау-қадағалау органдарына қашықтан, ақпараттық жүйелер арқылы тұрақты тексеріс жүргізуіне мүмкіндік бермейді. Мұның сыртында қалыптасқан жағдай жасанды интеллект технологияларын енгізуді қатты қиындатады. Себебі Қазақстандағы көптеген салада ЖИ-дің үйренуіне, талдауына, пайдалануына қажетті құжаттар, үлкен мәліметтер мен өзекті ақпараттар жетіспейді.
Мәжіліс депутаты, «AMANAT» партиясы фракциясының мүшесі Екатерина Смышляева цифрландырылды дегеннің өзі кейде көзбояушылық болып шығатынын қаперге салды. Біріншіден, деректерде бірізділік жоқ. Мысалы, Президенттің және одан төмен тұрған биік лауазымды басшылардың берген тапсырмасы, қойған міндеттемелері бар да, олардың қалай орындалғанын талдау үшін керекті деректер, құжаттар тапшы.
– Әрбір ведомство өзгеден тәуелсіз, төл базасын құрып, қордалауға тырысады және оны ешкіммен бөліспейді. Одан өзге ведомство мәлімет алғызғысы келсе, қаптаған келісім мен рұқсат жинауға мәжбүрленеді. Мемлекеттік органдардың өз мағлұматтарын бір-бірінен қорғауға жұмсайтын ғаламат энергиясын сол деректерді хакерлерден қорғауға бағыттаса, оның сыртқа ағып кетуі сияқты сорақылық болмас еді. Ведомстволарымызда «дата-феодализм» ары қарай белең ала берсе, Президент тапсырған дерекқорларды тәртіпке келтіру міндеті жуық арада орындалмайды. Соның салдарынан азаматтар мен бизнеске бір ақпарат пен есепті ондаған жүйеге он рет теруге тура келеді, – деді депутат.
Делдалдар дәуірлеген заман
Масқарасы сол, Ата заң бойынша мемлекеттегі бар байлықтың иесі саналатын халық дерекқорларға қол жеткізе алмағандықтан, ал шенеуніктер оны жайдан-жай бергісі келмегендіктен, екі ортада «помогайки» аталатын делдалдар бизнесінің тасы өрге домалады. Депутаттар делдалдардың мәліметтерді ресми ұйымдар мен мекемелерге қарағанда жылдам алатынына таңданады.
Алысқа бармай-ақ, мысалға, Парламент қабылдаған заңдар, Үкімет басшысы қол қойған қаулылар, министрліктер мен әкімдердің шешімдері бірінші болып, мемлекеттік ресми сайттарда емес, ақылы порталдарда, агрегаторлар, боттар мен сервистерде пайда болады. Олар мемлекеттік құжатты 700 теңге және одан қымбатқа сатады немесе ақылы жазылушыларына ғана ұсынады. Ресми органдардың интернет-ресурсынан тиісті құжатты таба алмаған қазақстандықтар солардың көмегіне жүгінеді, амалсыз тегін нәрсені сатып алады.
Екіншіден, Е.Смышляеваның мәліметі бойынша, Қазақстанда цифрландырылған деректердің сапасы төмен. Базаларда бірін-бірі қайталайтын немесе күші жойылған құжаттар мен ескірген мәліметтер көп, өйткені қорлар тұрақты жаңартылмайды. Денсаулық сақтау саласының ақпараттық жүйелерінде бір сырқаттың бірнеше электронды картасы қатар жүреді. Ауыл шаруашылығында баяғыда сойылып, жеп қойылған сиырдың виртуалды тарихы жалғасын табады, иесіне субсидия алады және сол сияқты оғаштықтар қаптады.
Үшіншіден, Парламенттің электронды құжаттарды қағаз құжатпен теңестіргеніне көп болды. Тәжірибеде билік органдары әлі күнге қағаз анықтама сұратады. Мұнда мемлекеттің өз кінәсі бар: Қазақстанда мыңдаған ауылда интернет жоқ, содан жергілікті әкімдіктер, аумақтық меморгандар қағаз құжатпен жұмыс істеуге мәжбүр.
Бұған қоса, Үкімет басшысына жүгінген Мәжіліс депутаттарының жазуынша, қағаз құжат пен оның электронды нұсқасының ұқсастығын, аутенттілігін бұзу тәжірибесі жиілеген. Бұл бір жағынан азаматтардың өмірін күрделендіріп, сергелдеңге салады. Екінші жағынан, мемлекеттік органдардың өзі құжаттың электронды нұсқасына сене бермейді. Мұндай жағдай Президент жүктегендей, барлық салаға ЖИ жаппай енгізілгенде үлкен проблемаға соқтырады: жасанды зерде жаңсақ, бұрмаланған электронды нұсқаға ғана жүгінеді, жертөлеге түсіп, архивте шаң басып жатқан түпнұсқа құжатпен салыстырмайды.
Цифрландырудың басқа да түйткілдері толып жатыр. Атап өтсек, Қазақстанда ақпараттық жүйе саны ай сайын өседі, олардың бюджеті де артып барады. Аудиторлар жүздеген миллиард теңгенің босқа жұмсалғанын әшкереледі. Сонымен, бір мезгілде деректерді жинауға арналған инфрақұрылым дамып жатқан жоқ. Датчиктердің саны жеткілікті емес, телеметрия жүйелері кенжелеп қалды.
«Бұл мемлекеттің экологияда, ауыл шаруашылығында, көлік пен логистикада, кеденде және басқа бағыттарда іс жүзінде «соқыр» болуына соқтырды. Сондай-ақ министрліктер, әкімдіктер ақпараттың үлкен ауқымын жинап, одан дария түзеді, оны жинауға, сақтауға және қорғауға бюджеттен мол қаржы шығындайды. Алайда сол үлкен деректердің шын мәнінде қалай пайдаланылатынын, іске жарайтын-жарамайтынын ешкім білмейді», – дейді депутаттар.
Елде ЖИ қаласы пайда болады
Қордаланған мәселелер шешімін табуы үшін не істеу керек? Сарапшылардың тұжырымдауынша, біріншіден, мемлекеттік органдарды деректермен өзара алмасуға міндеттейтін қолданыста бар нормаларды іске қосу, жетілдіру қажет. Екіншіден, халықпен диалогты қайта жандандыру үшін бұрын белсенді істеген, бүгінде қосымша шектеулер кесірінен деградацияға ұшыраған «Ашық НҚА», «Ашық бюджет», «Ашық диалог», «e-Petition» (электронды петициялар) және басқа мемлекеттік, ресми порталдарды жандандырған маңызды.
Үшіншіден, Әкімшілік-процестік кодекс талабына сәйкес, бір ақпарат пен анықтаманы әртүрлі мекеменің қайта-қайта сұрата беру тәжірибесіне тоқтау салған жөн. Төртіншіден, билік құрылымдарының деректерді пайдалану тиімділігін бағалау жүйесін енгізген абзал. Соның ішінде, деректерінің ашықтығы, экономикалық қайтарымы, азаматтар мен бизнес үшін әкімшілік жүктемені қысқартуы сияқты көрсеткіштер ескеріліп, ол әкімнің, министрдің, бірінші басшылардың рейтингіне әсер етуі, яғни биік лауазымды тұлғалар мен мекеменің жұмысын бағалаудың өлшемшарт-критерийіне айналуы керек.
Бесіншіден, деректер жинау инфрақұрылымымен, датчиктер желісімен, IoT, телеметриямен қамтамасыз ету маңызға ие. Алтыншыдан, жиналатын деректердің сапасын көтеру үшін ұйымдардағы дата-офицерлердің, стюардтардың, дата-бақылаушылардың жұмысы жандандырылуға тиіс.
Өз кезегінде депутаттар «әрбір азаматтың цифрлық ізін жинау» үшін Азаматтың цифрлық әмиянын енгізу бастамасын көтеріп жатыр. Олардың пікірінше, бұл әрбір қазақстандық туралы дерек-досьені тек ақпараттық жүйелерде ғана емес, сондай-ақ жеке қоймасында да қордалауға мүмкіндік береді. Ал Үкімет басшысы дата-феодализммен күрес аясында бірқатар шара көзделгенін жеткізді.
«Бүгінде мемлекеттік органдардың ақпараттық жүйелерінің 224 интеграциясы жоспарланған. Соның ішінде, 106-сы аяқталды. Қалған 118-і жүзеге асыру сатысында тұр. Барлық интеграцияларды 2025 жылғы 1 желтоқсанға дейін аяқтау жоспарда бар», – деді Олжас Бектенов.
Ол қағаз көшірмелерді талап етуге тоқтау сала алмайтынын мойындады. Әрине, қолданыстағы заңнама бойынша өтініш берушіден ақпараттық жүйелерде бар құжаттарды талап етуге мемлекеттік органдардың құқығы жоқ. Бірақ заң қабылдағанда депутаттардың өзі бұл талапты әлсірететін жеңілдік қарастырып қойыпты.
– Тыйымға қарамастан, заңнама кей жағдайда құжаттардың қағаз көшірмесін талап етуге рұқсат етеді. Оның қандай жағдайлар екені заңда көрсетілген. Сондай-ақ сот процестері аясында нотариалды рәсімделген құжат көшірмесін сұрата алады. Прокуратура, ҰҚК, Ұлттық банк, басқа бақылаушы-қадағалаушы органдардың сұрауы бойынша азамат құжаттардың қағаз көшірмесін ұсынуы керек. Меморганда немесе контрагентте интернет, электронды жүйеге қолжетімділік жоқ болса да соны талап ете алады, – деді Премьер-министр.
Айта кету керек, Жолдауда Қ.Тоқаев ел тарихында бұрын-соңды болмаған құжатты қабылдауды жеделдетуді жүктеді.
– Біз жаппай цифрландыру және ЖИ технологиясын барынша енгізу арқылы экономиканы жаңғыртуымыз қажет. Ол үшін ең алдымен, Цифрлық кодексті тезірек қабылдаған жөн. Бұл заңда цифрландыру үдерісінің негізгі бағыттары, соның ішінде жасанды интеллект, платформалық экономика, үлкен дерекқорларды пайдалану және басқа да мәселелер айқындалуға тиіс, – деді Президент.
Жасанды интеллект және цифрлық даму министрі Жаслан Мәдиевтің дерегінше, Цифрлық кодекс дайын, депутаттардың қарауына берілді. «Цифрлық кодексті Парламент Мәжілісі қарап жатыр. Оны пысықтау Мәжіліс жанынан құрылған құзыреттер орталығының негізінде жүргізіледі. Кодекс жобасы қазақ, орыс және ағылшын тілдерінде GitHub сайтында жарияланады. Құжат Мемлекет басшысы белгілеген мерзімде қабылданады», – деп қысқа қайырды министр.
Жалпы, биылғы Жолдауда сондай-ақ Президент Alatau City цифрландырылған қаланы құруды тапсырды. Оны басқаруда ЖИ қолданылмақ. Жаңа шаһарда теңгемен қатар, биткойн және басқа криптовалюта қатар жүретін көрінеді. Министр Ж.Мәдиевтің айтуынша, ЖИ технологияларын қолдана отырып, Smart City архитектурасы әзірленеді, сондай-ақ оның экожүйесінде криптовалютаны пайдалану үшін қажетті актілер дайындалады. ЖИ арқылы реттеу орталығының қызметін жүргізу үшін суперкомпьютердің қуаты жұмсалады және ұлттық ЖИ платформасы қолжетімді болады. Мұның бәрі іске асып, Қазақстанның бет-бейнесін өзгерте ме, әлде бәрі әдеттегідей қағаз жүзінде ғана әдемі болып қала ма, уақыт көрсетеді.
Айхан ШӘРІП