Айтыс десе ішкен асын жерге қоятындарға есімі жақсы таныс Айбек Қалиев биыл Республика күні қарсаңында өткен аламанда «Алтын домбыраны» үйінің төріне ілді. Ол – айтыста қалыптасқан өзіндік мәнері мен мақамы, көркемдік қуаты мен сөз саптауы бар ақын. Сахна мен сөздің киесін, домбыраның қасиетін ұғынып, ұлттық өнердің бір пұшпағын илеп жүрген айтыскер ағамызды су жаңа марапатымен құттықтап, қоңырау шалдық.
– Айбек мырза, алдымен жүлдеңізбен құттықтаймыз. Айтыста көп жыл жүріп, қол жеткізген марапатыңызды алған кезде қандай сезімде болдыңыз?
– Қолыма домбыра ұстап, айтыс сахнасына шыққаныма 33 жыл болды. 1992 жылы мектепте оқып жүріп алғаш рет оқушылар айтысына қатыстым. Содан бері үзбей айтыс сахнасында келе жатырмын. «Алтын домбыра» алуым да ұзақ жылғы еңбегімнің нәтижесі, бейнетімнің зейнеті деп түсіндім. Бірақ сахнаға шығып жүрсем де, бұл марапат маған бұйырғанын естіп, әрине, толқыдым әрі қуандым. Сол кезде ішкі сезімімді қалай түсіндірсем екен, сөзбен айтып жеткізе алмаймын.
– Сізді азулы айтыскер ретінде танитын тыңдармандарыңыз бар. Талай тақырыпта айтысқаныңыз айтыс тарихында жазылып қалды. Жалпы, айтыскер бір тақырыпты ұстанғаны жөн бе, әлде сөзге ерік бергені дұрыс па?
– Мұхтар Әуезов атамыз «Айтыс өнері – синкретті өнер» дейді ғой. Сондықтан айтыс көтеретін тақырыптық жағынан әр алуан болып келеді. Менің түсінігімде де айтыскер осы тақырыптың бәріне бірдей дайын болуы қажет. Айтыс болатынның алдында қандай тақырыпта екені жарияланады, әр ақын соған дайындалып келеді, оны қаузап ізденеді, ақпарат жинайды. Айтыскер ақын домбырасын серік ете отырып, кез келген мәселе төңірегінде суырып салып айта алуы керек, мәселенің көзін таба білуі керек. Нәтижесінде, мәселенің түп-төркініне үңіле білсе, еш ұтылмайды.
– Айтыскердің қолтаңбасын оның мақамы да қалыптастыратыны рас қой. Бұрын ақындардың әрқайсысының өз мақамы болатын. Ал қазір мақам арасында әндердің ырғағын келтіру қалыпты жағдайға айналды. Айтыс мақамы дегендегі ойыңыз қандай? Өзіңіз айтыс мақамын қалай келтіресіз, кімнен үйрендіңіз?
– Мақам тақырыбына әртүрлі қырынан келуге болады. Бұрынғы ақындардың әрқайсысының өзінің мақамы болғаны рас. Қазақ айтысы біраз жылдар тұншығып келіп, 80-жылдардың басында қайтадан жанданды. Жүрсін Ерман ағамыздың бастауымен телевизиялық айтыстар пайда болды. Тіпті радиодан да беріле бастады. Сол кезде өңір-өңірден ақындар өз аймағының музыкалық дәстүріне сәйкес сол мектептердің мақамдарын алып шыға бастады. Әрі бұл айтыстың бастау арнасы болғандықтан, бұл мақамдар әрқайсысының жеке имиджіне айналды. Бірақ кейінгі кезде айтыс да көп өткізіле бастады, ақындар да бұрынғыдай емес, көбірек шығып жүрді. Сөйтіп, әркім өзіне жарасатын, дауысына келетін өзіне ыңғайлы мақамдарға көше бастады. «Әркім өзінің өңіріне тән мақамды алып шықса, жақсы болар еді» деген пікірлер де айтылатын. Ол да дұрыс шығар.
Оқушы, студент кезімде өзіме ыңғайлы мақамды көп іздедім. Республикалық деңгейде Жүрсін ағамыз ұйымдастырған айтысқа Торғай өңірінің мақамымен алғаш рет шықтым. Кейін келе бір ауылдан шыққан Бекжан Әшірбаев ағамыздың айтысып жүрген «Әгигагім» мақамымен айтыса бастадым. Себебі Торғайдан шыққан халық ақыны Нұрхан Ахметбековтің жыраулық мектептің дауысты, шеберлікті қажет ететін мақамын игеру өте қиынға соқты. Өйткені өзімде қатты дауыс болмады. Екіншіден, мінезім сияқты салмақты мақам керек болды. Байыппен айтуға, айтыс үстінде ойлануға ыңғайлы мақам болғандықтан менің қолайыма жақты. Әрі Бекжан Әшірбаевтың айтыстары ұнап, соған еліктеп жүрген шағым болатын. Бұл мақамның тарихын Бекжан ағамыздан сұрап едім. Оның алдында бұл мақаммен өзбекстандық қазақ ақын Мекембай Омаров айтысқан екен. Ол «Әккәлім-ай» деп айтысыпты. Бекжан ағамыз оны өңдегеннен кейін «Әгигагім» түрімен шықты.
– «Алтын домбыраны» айтыскер ақындардың осы өнерде алған ең қымбат сыйлығы, бағындырған ең биік шыңы деуге бола ма?
– «Алтын домбыра» биыл 14-ші рет өтіп жатыр. «Алтын домбыраны» алмаған біздің алдымызда қаншама қазақ айтысының жарық жұлдыздары бар. Атап айтатын болсақ, әріге бармай-ақ қояйық, біздің алдымыздағы буыннан қазіргі айтыстың тізгінін ұстап жүрген Аманжол Әлтаев, Мэлс Қосымбаев, Ақмарал Леубаева, Мұхамеджан Тазабек, марқұм Оразалы Досбосынов сияқты тағы бірқатар аға-апамыздың бәрі-бәрі «Алтын домбыраға» лайық деп есептеймін. «Алтын домбыра» 2000 жылдардың орта шенінде Жезқазған қаласында қазіргідей емес кішігірім форматта, құйма алтын домбыраның мүсіні беріліп, ең бірінші рет өткізілген еді. Оны Аманжол Әлтай ағамыз жеңіп алған. Ақынның деңгейін, ақынның құнын, ақынның бағасын «Алтын домбырамен» өлшеу дұрыс болмайды деп ойлаймын. Қазірдің өзінде бұл марапатқа лайық болатын қаншама айтыскерлер жүр.
– Айтыс десе, ішкен асын жерге қоятындар көп. Дегенмен соңғы жылдары «ақындар келісіп айтысады», «қарсыласын алдын ала анықтап алады» деген пікірлер айтылып жүр. Бұған не дейсіз?
– Ел арасы болғасын, әртүрлі әңгімелер жүреді ғой. Айтысқа айтылып жатқан сындардың біразын мойындауға да болады, біразымен келіспеуге де болады. Қазір айтыс өзінің даму шыңына жақындап қалды. Заман алмасқан сайын, қоғам өзгерген сайын, айтыс та өзгеріп, халық арасында кеңінен танылып келе жатыр. Сондықтан жалғыз талантына, суырыпсалма қабілетіне сеніп айтысқа шыға салу дұрыс емес. Өйткені қазір айтыс үлкен дайындықты талап еткендіктен, айтыскерлер де соған лайық болуы керек. Мысалы, тойға барып тост сөйлегеннің өзінде іштей дайындалып барады емес пе?! Ал айтыс – көрермен алдындағы үлкен жауапкершілік. Сондықтан ақынның ішкі дайындығы болғаны жөн. Жасампаз өнер саналатын айтыс кезінде көптеген халықта да болды. Дегенмен заман өте келе кей халықта қолданыстан шығып қойған. Шынын айту керек, осы өнерді тірілте алмай жүрген халық өте көп. Мысалы, Түркияда айтыс сияқты өнер бар, олар «атышма», ал айтыскер ақындарын «озандар» деп атайды. Түріктер осы өнерін тірілте алмай жүр. Алдыңғы жылдары Қырғызстаннан, Қазақстаннан, Өзбекстаннан, Әзірбайжаннан, бес түркі халықтарының ақындарын жинады. Ондағы мақсаты – қазақ-қырғыздармен жиі-жиі айтысып, сол өнерді тірілтіп, біздің айтыстың деңгейіндей көтеріп алғысы келетінін айтқан. Әлі де әртүрлі іс-шара өткізіп жатқанынан хабардармыз. Сондықтан біз де қандай жолмен болсын айтысымызды өлтіріп алмас үшін әрекет етуіміз керек. Білесіздер, газет көп оқитын, теледидар көретін жастар сирек. Әлеуметтік желі пайда болғаннан бері біраз нәрсені ығыстырып келе жатыр.
– Заман өткен сайын тыңдарман көзқарасы, таным деңгейі өзгереді. Өткен мен бүгінді салыстыра аламыз ба? Айтыста не өзгерді? Айтыссүйер қауымның бүгінгі суырыпсалма ақындардан күтетіні не?
– Әрине, заман, қоғам өзгерген сайын сәйкесінше адам да, оның таным деңгейі де өзгереді. Айтыс өнері де заманға бейімделіп, қоғамның көшінен қалмай келеді. Айтыс көрерменінің рухани сұранысы да әрқилы. Бір көрерменге қоғамдағы келелі мәселелерді көтерген айтыстар ұнаса, енді біріне қазақы қалжыңға құрылған әзіл айтыстар ұнайды. Саяси тақырыптағы айтыстарды ұнататын көрермендер де жеткілікті. Жалпы, қай тақырыпты қозғаса да, көрерменге ой салатын айтыстардың көп болғаны дұрыс деп есептеймін.
– Ақындар айтысы ай сайын не болмаса күн сайын өтпейді ғой. айтыстан тыс тіршілігіңіз қандай, той-думанға шақырып жатса, ұсынысты қалай қабылдайсыз?
– Негізгі кәсібім – оқытушылық. Университетті тәмамдағаннан бері жоғары оқу орындарында жастар тәрбиесімен айналысып келемін. Қазір Ыбырай Алтынсарин атындағы Арқалық педагогикалық университетінде факультет деканымын. Ғылыммен шұғылданамын, Торғай ақындық мектебі тақырыбында диссертация қорғап, монография, оқулықтар жаздым. Жастау кезімізде той басқарып, асабалық атқардық. Қазір де кейбір кісілер ырымдап келіндерінің бетін ашқызып, баласының тұсауын кескізіп жатады, әрине қолымыз тиіп жатса, қуанышына ортақ болып жүреміз.
– Арқалықтағы Ы.Алтынсарин атындағы педагогикалық университеттің педагогика және филология факультетінің деканы екеніңізден хабарымыз бар. Сол ЖОО-да айтыскерлікке әуес болып жүрген жастар бар ма? Шәкірт тәрбиелейсіз бе?
– Университетке келген талантты жастардың өнерін шыңдап, ақыл-кеңесімізді айтып жүреміз. Өнерге бейімі бар студенттердің қабілетін шыңдап, айтыс жолындағы алғашқы қадамдарын нық басуға бағыт-бағдар береміз. Қолымнан келгенше тәжірибемді бөлісіп, айтыс өнерінің қыр-сырын үйретуге тырысамын. Қуанышқа орай, айтысқа қызығушылық танытып жүрген шәкірттерім аз емес.
– Әңгімеңізге рақмет!
Сұхбаттасқан
Сымбат БАУЫРЖАНҚЫЗЫ