Бұған дейін Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев тарихи-мәдени құндылықтарды қорғау жөнінде нақты тапсырма беріп, археология саласын жүйелеу қажеттігін атап өткен еді. Осы бағытта әзірленген жаңа заң жобасы – жай құжат емес, мәдениетімізге жасалған қауіптің алдын алуға арналған кешенді қадам. Депутаттар мен ғалымдар бірлесе отырып, саладағы ұзақ жылдар қордалан-ған олқылықтарды зерттеп, нақты шешімдер ұсынды. Біз осы заңның мәні неде, оның төл мәдениетімізге әсері қандай болмақ және археология саласы нендей өзгерістерге дайын деген сұрақ-тарға жауап алу үшін Мәжіліс депутаты, «AMANAT» партиясы фракциясының мүшесі Асхат Аймағамбетовпен сұхбаттастық.
– Мәжілісте археологиядағы лицензия беру тәртібі түбейгелі өзгеретіні айтылды. Ең алдымен, жүйдегі өзгерістерге тоқталып өтсек.
– Қазір археологияда бір рет лицензия алған ұйым өмір бойы жұмыс істей береді. Содан кейін бұл ұйымның мамандары бар ма, тәжірибесі жеткілікті ме – ешкім қарамайды. Бір алған мерзімсіз лицензиямен мәдени мұраға қатысты кез келген нысанды қаза береді, зерттейді. Себебі бұған дейін қазба жасауға да, реставрацияға да бір лицензия берілетін. Формалды түрде оның жеке санаты болғанымен, іс жүзінде бұл құжат осы екі саланың айырмашылығын толығымен ескермейді. Соның салдарынан талай жерде сапасыз қазба жасалып, ескерткіштер бүлінуде.
Бұдан былай мұның барлығы да түбегейлі өзгермек. Біз жаңа, әділ лицензиялау жүйесін енгіземіз. Енді археологияға бөлек лицензия беріледі, реставрацияға бөлек. Әрқайсысының өз мерзімі болады – бес жыл. «Бір рет алдым, болды» деген әңгіме жоқ. Оған қоса, нақты біліктілік талаптары енгізіледі. Егер біреу заңды бұзса, лицензиясын алты айға дейін тоқтата аламыз немесе мүлде қайтарып аламыз.
Бұл өзгеріс не үшін керек? Бірінші кезекте – саланы тазалау үшін. Нағыз кәсіби мамандар жұмыс істесе, біздің тарихи мұрамыз да дұрыс қорғалады. Жартылай біліммен жасап, ел қазынасын бүлдіруге енді жол берілмейді.
– Өз сөзіңізде қазір кім, қай жерде, не қазып жатыр – соның бәрі дұрыс тіркелмейді дедіңіз. Жаңа жүйе бұл мәселеге қалай тәртіп орнатады?
– Иә, қазір археология саласында біркелкі тәртіп жоқ деуге болады. Қай аймақта, қай жерде қандай қазба жүргізілді – толық білмейміз. Кім қазды, не тауып алды, сол жұмыс ғылыми стандарттарға сай ма – бізде толығымен ақпарат жоқ. Мысалы, ескерткіштердің өзі 42 түрлі тізімде шашылып жатыр. Бір жерде бар, бір жерде жоқ, нақты барлығын қамтитын база жоқ. Ал қазба жұмысы туралы есеп деген мүлде тапсырылмайды десек те болады. Қазба жүргізіледі, бірақ оның нәтижесі қағазда да, цифрлық жүйеде де жоқ. Жеке-дара табылған жәдігерлер бар, бірақ тұтас материалдар сақталмайды, жоғалады, бақылаусыз кетеді. Нәтижесінде, бір ескерткішті бірнеше рет зерттеп, уақыт пен қаржы босқа кете береді, ал кейбір тарихи орындар мүлде назарсыз қалып, жоғалып жатыр. Бұл – біздің мәдени мұрамызға жасалған үлкен қауіп. Енді осы жүйесіздіктің бәріне нүкте қойылмақ. Археологияға толық цифрлық бақылау енгіземіз. Енді кім қай жерде қазба жүргізіп жатыр, қандай әдіспен, не тапты – бәрі бір жүйеде тіркеледі. Қазба жұмыстарының есептері, ескерткіштердің паспорттары, археологтар туралы ақпарат – барлығы ортақ цифрлық платформада болады. Бұл жүйе салаға тәртіп әкеледі, ашықтық орнатады. Бұдан былай археологиялық мұрамыз кездейсоқ адамның қолында емес, мемлекеттің бақылауында болады. Бұл – тарихты сақтау жолындағы маңызды қадам.
– Алдағы уақытта құрылатын Ұлттық археологиялық қызмет жайлы не айтасыз?
– Қазір археология саласында ғылыми бақылау, үйлестіру жоқ. Енді бұл жағдай өзгереді. Әлкей Марғұлан атындағы Археология институтының базасында Ұлттық археологиялық қызмет құрылады. Бұл – археологияның нағыз «ми орталығы» болмақ. Яғни, бүкіл саланы бір жерден басқаратын, бағыт беретін, бақылау орнататын ұйым пайда болады.
Жаңа қызмет қазба жұмыстарын бақылайды, материалдарға ғылыми сараптама жасайды, бірыңғай ақпараттық жүйені жүргізеді. Археологтарға әдістемелік қолдау көрсетеді, қандай кезеңдер мен қандай ескерткіштер зерттелуі керек екенін анықтап, нақты ғылыми басымдықтарды белгілейді. Бұл жүйе археология саласын тәртіпке келтіріп, ортақ мақсатқа жұмыс істейтін кәсіби құрылым қалыптастырады.
– Қазбадан табылған жаппай материалдар кейде жоғалып етеді немесе дұрыс сақталмайды. Жаңа заң енгізілсе, тарихи жәдігерлердің тағдыры не болады?
– Дұрыс айтасыз, қазір археологтар қазба кезінде қаншама жаппай жәдігерлерді тауып жатыр, бірақ сол артефактілердің кейінгі тағдыры түсініксіз. Біреуі музей қоймасында шаң басып тұр, бірі жол-жөнекей жоғалып кетеді, енді бірі мүлде тіркелмеген. Яғни, табылған мұра бар, бірақ оның қозғалысы мен сақталуына қатысты ортақ тәртіп жоқ. Бұл – үлкен мәселе, себебі әрбір зат – кешегі күннің көзіндей, тарихымыздың бір бөлігі, ал біз оны жоғалтып алып жатырмыз.
Сондықтан музейлік құндылығы бар ерекше жәдігерлер заңға сәйкес музейлерге өткізілсе, сандық жағынан көп болатын жаппай материалдар – арнайы депозитарийде сақталады.
Сонымен қатар енді қазба аяқталған соң археолог жерді қалпына келтіру тулалы міндеттемені нақтыладық.
– Құрылыс жұмыстары жүріп жатқан жерде кейде тарихи орындар шығып қалады. Жаңа заң бұл мәселені қалай реттемек? Құрылыс та тоқтамай, тарих жоғалмайтындай бір тиімді шешімі бар ма? Жаңа заң осыны қалай реттейді?
– Қазір жол салу, су қоймасын тұрғызу, электр желісін тарту сияқты ірі құрылыс жұмыстары кейде тарихи ескерткіш орналасқан аумақтармен түйісіп қалады. Мұндай жағдайда біз бір таңдаудың алдында тұрамыз: құрылыс тоқтай ма, әлде тарихи мұра жоғала ма? Тарихи нысан жойылып кетпеуі үшін алдын ала археологиялық зерттеу, яғни экспертиза жүргізілуі керек.
Бірақ бүгінгі тәртіп бойынша археологтар тек алдын ала бекітілген жоспар аясында ғана жұмыс істей алады. Мамандардың айтуынша, қағаз жүзінде елімізде жыл сайын шамамен 70 қазба жүргізіледі деп көрсетілген. Ал іс жүзінде бұл сан 300-ге дейін жетеді. Яғни, төрт есе көп жұмыс жасалып жатыр, бірақ оның басым бөлігі тіркелмейді, еш жерде көрінбейді, бақылау жоқ. Бұл жағдайдың өзі үлкен проблема: бір жағынан, рәсімдер мен бюрократия құрылыс жобаларын тежейді; екінші жағынан, дәл уақытында археологиялық зерттеу жүргізілмей, бағалы ескерткіштер жоғалып кетеді.
Енді археологиялық жұмыстар екі бағытқа бөлінеді. Біріншісі – жоспарлы қазбалар, яғни ғылыми мақсаттағы зерттеу. Екіншісі – превентивті қазбалар, яғни құрылыс алдында жасалатын немесе шұғыл археологиялық жұмыстар. Бұл тәсіл инфрақұрылым жобаларын да тоқтатпайды, археологтардың да жұмысын заңдастырады әрі мәдени мұрамызды уақытында сақтап қалуға мүмкіндік береді.
– Металл іздегішпен жүріп тарихи жәдігер іздеу бүгінде кең тарап кеткен. Заңсыз қазбаларға қарсы қандай нақты шаралар қабылданады?
– Біз қазір тек ежелгі қалашықтар мен ескерткіштерді ғана емес, сол жерлерден табылған құнды артефактілерді де қолдан жоғалтып жатырмыз. Тарихи заттар шетелге кетіп, «қара нарықта» сатылып кетеді. Көп жағдайда оларды металл іздегіш құрылғылар арқылы тауып алады. Кей адамдар мұны жай хобби деп ойлайды, бірақ шын мәнінде бұл – елдің тарихын ұрлау. Сол үшін жаңа заң жобасында металл іздегіштерді және басқа да арнаулы құрылғыларды лицензиясыз қолдануға тікелей тыйым салу ұсынылды. Бұл – археологиялық мұрамызды қорғауға жасалған маңызды қадам.
Дегенмен талқылауды қажет ететін үш үлкен мәселе бар. Біріншіден, ескерткіштердің қорғау аймақтарын жер кадастрына енгізу керек. Неге? Өйткені адамдар құрылыс бастамай тұрып, ол жерде тарихи нысан бар-жоғын алдын ала көре алуға тиіс. Қазір мұндай ақпарат ашық емес, сондықтан тарихи аумаққа үй салып қою қаупі бар. Екіншіден, Президент осы саладағы жауапкершілікті күшейтуді тапсырды. Біз бұл нормаларды заң жобасына енгіздік, бірақ Үкімет әлі қолдамады. Екінші оқылымға дейін бұл міндетті түрде қайта қаралуы қажет. Үшіншіден, жергілікті тарихи-мәдени мұраны қорғау инспекциялары қағаз жүзінде ғана бар. Олардың құзыреті де, нақты тетіктері де жоқ. Бұл құрылымды күшейтпей, археологияны қорғау толық іске аспайды.
– Әңгімеңізге рақмет!
Сұхбаттасқан
Кәмила ДҮЙСЕН