Баға белгілеудің жаңа тәсілдері енгізілуде, сатып алу рәсімдерін оңтайландыру жүргізілуде, дәрілік айналымның барлық кезеңінде сапа мен есептілікке бақылау күшейтілуде. Логистикалық процестерді цифрландыруға, өмірлік маңызды препараттар резервін қалыптастыруға, олардың тиімділігі мен дәлелдемелік базасына баса назар аудара отырып, сатып алынатын препараттар тізбесін қайта қарауға ерекше назар аударылады. Біз Денсаулық сақтау министрі Ақмарал Әлназароваға бірер сұрақ қойып, бұл бағытта атқарылған жұмыстар жайлы әңгімелестік.
– Ақмарал Шәріпбайқызы, Жоғары аудиторлық палата жүргізген мемлекеттік аудиттің қорытындысы қоғамдық резонанс тудырды және Мәжіліс деңгейінде талқылау тақырыбы болды. Олар дәрі-дәрмекпен қамтамасыз ету саласына айтарлықтай әсер етті. Сіз айтылған қорытындыларды қалай бағалайсыз?
– Бұл объективті, кәсіби түрде жүргізілген аудит болды. Біз жоғары аудиторлық палатаға жүйелі және сындарлы көзқарасы үшін алғыс айтамыз. Тексеру дәрі-дәрмекпен қамтамасыз етудің барлық жүйесін – тізімдерді қалыптастыру саясатынан бастап бюджет қаражатын пайдалануға және логистикалық инфрақұрылымның жұмыс істеуіне дейін қамтығанын түсіну маңызды.
Көрсетілген мәселелердің көпшілігі жедел әрекет етуді қажет етеді және біз оларды кезең-кезеңімен шешудің кешенді жоспарын жүзеге асырып жатырмыз. Ең бастысы – біз жауапкершілікті өзгеге артпаймыз. Иә, бұрмаланулар мен дұрыс емес тәсілдердің көпшілігі жылдар бойы жиналып, әдеттегі тәжірибеге айналды, бірақ дәл қазір бізде жүйені қалай өзгерту керектігі туралы нақты түсінік бар.
– Ең өзекті сұрақтан бастайық: дәрі-дәрмектерге баға белгілеу мәселесі, бұл бірінші кезекте халықты алаңдатады. Тегін тізбеде де, бөлшек сауда сегментінде де дәрі-дәрмек бағасының өсуін тежеу үшін не істелді?
– Баға белгілеу – көптеген жасырын факторды қамтитын күрделі және көпқабатты процесс. Бүгін біз мұнда кез келген көлеңкелі схемаларды жою үшін терең талдау және қайта қарау жүргізіп жатырмыз.
Біріншіден, ТМККК және МӘМС сегменті – бұл мемлекеттік сатып алу саласы. Мұнда біз тәсілдерді толық көлемде қайта қарадық: жасырын үстемеақылар алынып тасталды, үстеме бағалар шкаласы біріздендірілді, халықаралық дерекқорларды талдауға негізделген халықаралық референттік баға белгілеу жетілдірілді. Біз шекті бағаны төмендетіп қана қоймай, процесті ашық және қайталанатын етіп жасадық. Осы жұмыстың нәтижесінде жекелеген жағдайларда жеткізілімдерді сақтай отырып, 18-24%-ға төмендетілді. Мұндай шешімдердің болжамды әсері жылына ондаған миллиард теңгені құрайды.
Екіншіден, баға белгілеудегі реформалар көтерме және бөлшек сауда сегментіне, жеке дәріханалар желісіне де әсер етті, онда қазір сатылатын препараттардың шекті бағалары қайта қаралуда. Жаңа тәсілдердің нәтижесінде бөлшек саудадағы препараттардың 60%-ға шекті бағасы орта есеппен 26,5%-ға төмендетілуге тиіс. Бұл өңірлер арасындағы бағалардың теңестірілуіне, негізсіз үстеме бағаның жойылуына және ең бастысы – азаматтарға қаржылық жүктеменің төмендеуіне әкеледі.
Әрине, мұндай бұрын-соңды болмаған шаралар нарық ойыншыларының бір бөлігін алаңдатады. Бірақ біз провайдерлердің пайдасын көбейту логикасынан емес, пациенттің мүдделерінен бастаймыз. Біз диалогке дайынбыз, бірақ тең дәрежеде – ашық дәлелдермен және жауапкершілікпен қараймыз.
– Сіз сатып алу туралы айттыңыз. Бірақ өздеріңіз білетіндей, бұл логистикаға байланысты. Министрлік дәрі-дәрмектер мен медициналық бұйымдарды жоспарлау, сатып алу және жеткізу тиімділігін арттыру үшін, әсіресе жергілікті қажеттіліктерді ескере отырып, қандай қадамдар жасайды?
– Біз сатып алу мен логистикаға деген көзқарасты толығымен қайта қарастырамыз, бұл – бұрын шашыраңқы жұмыс істеген екі өзара байланысты элемент. Біз қазір қажеттіліктен соңғы мильге дейінгі жүйені құрып жатырмыз.
Алдымен – сатып алу. Біз артық орталықтандырудан бас тарттық және нақты тұтыну мен қалдықтарға негізделген жоспарлауға көштік. Медициналық ұйымдардың өтінімдерін тұрақты түзету тетігі әзірленді, нормативтік бұйрықтарға өзгерістер енгізілді. Сонымен қатар дәлірек болжауға және тапшылықты болдырмауға мүмкіндік беретін электронды бақылау құралдары енгізілді.
Екіншісі – логистика. Біріншіден, монополиясыздандыру жүргізіледі: сақтау және тасымалдау енді бөлек, бәсекелестік негізде сатып алынады. Бұл жаңа ойыншыларды тартуға және құнын төмендетуге мүмкіндік берді.
Біз қазірдің өзінде оның әсерін көріп отырмыз: тек ағымдағы жылы ғана логистикадағы үнемдеу 1 миллиард теңгеден асты. Сонымен қатар біз сапа талаптарын төмендетпей, медициналық өнімдерге арналған GDP сертификаттау міндеттемесін алып тастадық (бұл рұқсат етілген жерде). Сондай-ақ «Қазпоштаны» қоса алғанда, баламалы логистикалық операторлардың өкілеттіктері кеңейтілді. Мұның бәрі жаңа моделдің элементтері: барынша икемді, ашық және тұрақты.
Алайда логистикалық және сатып алу реформасы жүйенің бірқатар буындарында тұрақты инерцияға сүйенетінін мойындауымыз керек. СҚ-Фармация негізгі оператор болып табылады, бірақ дәл осы жерде проблемалар жинақталған: шектеулі цифрландыру, әлсіз логистикалық икемділік, реформаларға реакцияның жеткіліксіздігі. Бұл персонал мәселесі емес, жүйелік өзгерістердің тапшылығының нәтижесі.
Бүгін біз бақылауды күшейттік, аудит жүргіземіз, есеп берудің жаңа архитектурасын қалыптастырамыз. Біздің міндетіміз – өзара іс-қимылдың неғұрлым икемді және нәтижелі тетіктерін құру. Мұның бәрі тиімділік пен тұрақтылыққа бағытталған тұтас моделдің бөлігі.
– Тексеру нәтижесінде анықталған нақты кемшіліктерді атауға болады және олар бойынша қандай жұмыс жүргізілді?
– Аудит түзетуді қажет ететін бірқатар бағыттарды ашты. Мысалы, пациент және клиникалық көрсеткіштер бөлінісінде берілген препараттардың көлемін автоматтандырылған бақылау тетігінің болмауы тіркелді – келесі жылдың басында біз тиісті цифрлық құралды енгіземіз.
Назар аударуды қажет ететін жеке бағыт-клиникалық хаттамаларды қайта қарау және өзектендіру. Өкінішке қарай, сарапшылар пікірінше, тиімділігі дәлелденбеген препараттар сақталады. Біз ауқымды жұмысты бастадық: барлық хаттама дәлелді медицинаның халықаралық стандарттарына сәйкес келтірілетін болады.
Сондай-ақ жүйенің буындары – ДЗСҰО, ҰҒДСДО, Формулярлық комиссия және СҚ-Фармацияның арасындағы өзара іс-қимылды жақсарту талап етіледі. Атап айтқанда, Дәрілік заттарды сараптау ұлттық орталығы (ДЗСҰО) кадрлық әлеуетті күшейтуді және рәсімдердің мерзімдерін қысқартуды қажет етеді. Ұлттық ғылыми денсаулық сақтауды дамыту орталығы (ҰҒДСДО) – ақпараттандыруды және қызметтің ашықтығын қамтамасыз етуде. Әрине, СҚ-Фармация – бұл жерде дәрілік заттар мен медициналық бұйымдарды сатып алуды қамтамасыз ету мәселелеріне қатысты ең көлемді проблемалар бар.
– Медициналық ұйымдар көбінесе есірткіні жөнелту кестесі нақты қажеттілікті ескермейді деп шағымданады. Өзгерістер жоспарланған ба?
– Иә және бұл – маңызды бағыт. Біз жеткізушілер мен СҚ-Фармацияның арасындағы үлгілік шарттарға өзгерістер енгіздік. Олар енді медициналық ұйымдардағы нақты тұтыну мен қалдықтар негізінде жеткізу кестесін түзету мүмкіндігін қарастырады.
Адаптивті жоспарлаудың нормативтік базасын қамтамасыз ету үшін №110 және №89 бұйрықтарға бір уақытта түзетулер енгізілді. Әрбір ұйым өтінімдерді икемді түрде қайта есептей алатын әдістеме әзірленуде – бұл әсіресе стационарлар үшін маңызды. Мұндай модель – артық қорларды, тапшылықты азайтуға және тұрақты дәрі-дәрмекпен қамтамасыз етуге жол.
– Сіздің ведомство жаңа дәрілік заттар мен медициналық бұйымдар нарығына шығуға кедергілерді азайту бойынша қандай қадамдар жасауда?
– Біз қауіпсіздік пен сапа талаптарын төмендетпей, нарықты ашық ету үшін реттеуші тіркеу жүйесін реформалаймыз. Қазақстан Республикасының цифрлық даму, инновациялар және аэроғарыш өнеркәсібі министрлігімен бірлесіп, рәсімдерді 100 жұмыс күнінде аяқтауға мүмкіндік беретін «Бірыңғай терезе қағидаты бойынша тіркеу қағидалары» бекітілді, ал жеделдетілген тіркеу кезінде – EMA, FDA, MHRA және басқа да жетекші реттеушілер мақұлдаған препараттар туралы сөз болғанда 15 жұмыс күні ішінде аяқталады.
Композиттік қызметтің жаңа механизмі де енгізілді: формулар мен шекті бағаларды қоса алғанда, төрт бұйрықты қайта бекіту қажеттілігі алынып тасталды. Бағаны салыстырудың жоғарғы шегі бар бұрынғы модельдің орнына қазір сілтеме жасайтын елдердегі ең төменгі үш баға бойынша орташа мән қолданылады. Бұл кіріс кедергілерін азайтады және ашықтықты арттырады.
– Министрлік ағымдағы реформалар жағдайында отандық фармацевтика өнеркәсібін қолдау үшін қандай қадамдар жасап жатыр?
– Біз фармацевтикалық өндірістің бәсекеге қабілеттілігі ұлттық қауіпсіздік мәселесі екенін көріп отырмыз. Сондықтан баға мен сатып алу реформасымен қатар біз өндірушілермен тікелей ұзақмерзімді келісімшарттар механизмін жетілдіреміз.
Біз сондай-ақ инвестициялар туралы келісімдер (ИТК) тетігін енгіземіз – бұл мемлекет пен өндірушілердің өзара міндеттемелерін ресімдеуге мүмкіндік береді. Біздің тарапымыздан – сатып алу көлемінің және нормативтік тұрақтылықтың кепілдігі. Бизнес тарапынан – технологияларды оқшаулау, енгізу, жұмыс орындарын құру жөніндегі міндеттемелер. Мұндай тәсіл экономиканың басқа секторларында өзінің тиімділігін дәлелдеді, енді денсаулық сақтауда да дәйекті түрде енгізілуде.
Биыл пилоттық негізде негізгі ұстанымдар бойынша, оның ішінде амбулаториялық сегмент үшін келісімдер жасауды жоспарлап отырмыз. Бұл болжамды, өндірістік қуаттылықты жүктеуді және пациенттерді тұрақты жеткізуді қамтамасыз етеді.
Сонымен қатар GMP талаптары мен клиникалық құжаттаманы біріздендіру бойынша жұмыс жүргізілуде, осылайша отандық компаниялар өнімдерді сапаны төмендетпей нарыққа тезірек шығара алады.
– Министрлік амбулаториялық дәрі-дәрмекпен қамтамасыз ету жүйесіндегі өзгерістерді жариялады. Бұл бағытта пациенттерді қандай нақты жаңалық күтеді?
– Біз жүргізетін амбулаториялық дәрі-дәрмекпен қамтамасыз ету (АДҚ) тізбесін оңтайландыру клиникалық негізділікті арттыруға, қайталанатын және тиімсіз позицияларды жоюға, сондай-ақ өзекті хаттамаларға сәйкес терапияны таңдау тәсілдерін теңестіруге бағытталған.
Бұл емдеу сапасын арттырып қана қоймай, пациенттерді қамтуды кеңейту, инновациялық препараттарды енгізу және бюджетке түсетін жүктемені азайту үшін айтарлықтай ресурстарды босатуға мүмкіндік береді. Бұл шын мәнінде, қажеттіліктер мен шектеулі ресурстардың өсуі жағдайында жүйенің тұрақтылығын қамтамасыз ететін стратегиялық қайта қарау.
Біз процесті ауқымды түрде цифрландырамыз. Қазірдің өзінде клиникалық хаттамалармен синхрондалған препараттарды тағайындау мен тұтынуды автоматтандырылған есепке алу жүйесі әзірленуде. Біз Формулярлық комиссияның рөлін күшейтеміз, дәлелді медицина деректері негізінде тізбелер мен хаттамаларды тұрақты қайта қарау тетігін енгіземіз.
АДҚ тізбесін қайта қарау және референттік баға белгілеудің жаңа моделін енгізу қазірдің өзінде бағаның 12%-ға төмендеуіне, ал жалпы экономикалық тиімділікке – шамамен 50 миллиард теңгеге сенуге мүмкіндік беретінін атап өтемін. Бұл қаражат қамтуды кеңейтуге және терапия сапасын жақсартуға бағытталады.
Бұл косметикалық қадамдар емес – бұл бүкіл жүйенің икемділігін, клиникалық негізділігін және тұрақтылығын қамтамасыз ететін терең институционалдық қайта құру.
– Соңғы жылдары басты назар сирек кездесетін орфандық аурулары бар пациенттерді қамтамасыз етуге бағытталған сияқты. Сонымен қатар науқастардың басқа топтары көбіне дәрілік терапиямен жеткіліксіз қамтылады. Бұл жерде қайшылық пайда бола ма?
– Орфандық аурулары бар пациенттер шынымен де ерекше назар аударуды қажет етеді және мемлекет адамгершілік және этикаға байланысты терапияға қол жеткізуге мүмкіндік береді, бұл өмір сүрудің жалғыз мүмкіндігі болуы мүмкін. Алайда мұндай санаттарға басымдық бере отырып, біз теңгерімсіздік қауіптерін де көреміз.
Дәл осы себептен ағымдағы реформада біз сараланған тәсілді енгіземіз: жаппай ауруларды қамту босатылған қаражаттың есебінен, оның ішінде орфандық және қымбат препараттарды сатып алуды оңтайландыру, тиімсіз позицияларды алып тастау, хаттамаларды өзектендірудің есебінен ұлғаяды. Орфандық аурулары бар пациенттер сияқты арнайы санаттарды қамтамасыз етудегі қайырымдылық қорларының рөлін күшейту пациенттердің әртүрлі санаттарының мүдделері арасындағы тепе-теңдікті сақтауға көмектесуі керек, бұл туралы шетелдік тәжірибе, соның ішінде көршілеріміз (Өзбекстан, Ресей) айтады.
Біздің бағдарымыз – әділеттілік және клиникалық негізділік. Біз әрбір азамат мемлекет оның денсаулығын қорғайтынын сезінетін жүйені құруымыз керек.
– Денсаулық сақтау министрлігі де, тұтас денсаулық сақтау жүйесінің өзі де сын мен хейттің ортасында. Сырттан да іштен де. Айтыңызшы, сіз осындай ақпараттық прессингке қалай қарайсыз?
– Әртүрлі пікір – ашық кәсіби диалогтің ажырамас бөлігі. Әсіресе, трансформация кезеңдерінде, әдеттегі механизмдер қайта қаралып, екпіндер тиімділікке, ашықтыққа және есеп беруге ауысады.
Министрлік тізбелер мен баға белгілеу мәселелерінде де, сатып алу және логистика моделдерінде де ауқымды оңтайландыруды іске қосты. Бағаларды реттеудегі, тізбелерді қалыптастырудағы және сатып алуды жүргізудегі жаңа тәсілдер есебінен ғана біз 100 миллиард теңгеден астам жиынтық үнемдеуге сенеміз. Бұл – біз өз жұмысымыздың орталығына қоятын нақты нәтиже.
Біз кез келген құрылымдық реформалар, әсіресе денсаулық сақтау сияқты өзекті салада белгілі бір реакция тудыратынын түсінеміз. Сонымен қатар егер белгіленген мүдделер әсер етсе. Қағидалар өзгерген жерде әрқашан қарсы тұратындар да табылады. Бұл – тиімсіздіктің дәлелі емес, табиғи процесс. Бұл ретте біз сырттан да, іштен де өзгерістер процесінде бұрмаланулар, эмоциялық түсіндірулер болатынын нақты түсінеміз. Бірақ бұл жайттан реформалардан бас тартуға себеп болмауы керек. Біз кәсіби, сындарлы диалогке ашықпыз, бірақ ол алыпсатарлыққа емес, фактілерге негізделген болуы керек. Біздің реформаларымыздың өзегінде – пациент, оның сапалы, қолжетімді, уақтылы медициналық көмек алуға құқығы тұр.
– Әңгімеңізге рақмет!
Сұхбаттасқан Мейір ЖАСЫН
