Сыр шаһары астана статусын алған кезден бастап қоныстанушылар қатары да артып, халық санында өсім байқалады. Сол кезеңде қала халқы 22 мыңнан асты деген ақпар бар. Қала құрылыс алаңына айналып, мемлекеттік мекемелер, өндіріс орындары мен орта және арнаулы мектептер ашыла бастаған. Сонымен қатар көптеген ақпарат құралы осы өңірге шоғырланады. Атап айтқанда, бас шаһарда сол кездегі «Еңбекші Қазақ», «Советская степь», «Ауыл» және «Әйел теңдігі» басылымдары, «Денсаулық жолы», «Жаңа мектеп» пен «Жаңа әдебиет» сынды журналдар жарық көре бастаған. 1926 жылы тұңғыш театр да Қызылорда қаласында шымылдығын түрген көрінеді.
Сол кезеңнен бізге сыры мен сыны бұзылмай жеткен тарихи нысандар қатары аз болмады. Алайда, өкініштісі сол, кешегі тоқырау кезеңде тарихи ескерткіштердің құндылығы ескерілмей, көпшілігі жермен жексен болып бұзылып кеткенін тарихшылар мен өлкетанушылар қынжылыспен еске алады.
«Шынында да, бізге сол кезеңнен жеткен тарихи нысандардың көпшілігі жойылып кетті. Бүгінде қолда бар құнды ескерткіштеріміздің де жағдайы мәз емес. Мәселен, қаладағы сол кезден жеткен тарихи нысанның бірі – бүгінгі темір жол вокзалына жуырда күрделі жөндеу жұмыстары жүргізілгені көпке мәлім. Мұны өңір халқы зор қуанышпен қабылдады. Алайда осы жерде тарихи нысанды күрделі жөндеуден өткізу оның көне бет-бейнесін жойып жіберетіні ескерілмеген сияқты. Сонымен қатар жөндеу жұмыстары сапасыз жүргізілсе, бұл ғимараттың тез тозуына әкеп соқтыратыны белгілі. Сондықтан мұндай тарихи, құнды ғимараттарға күрделі жөндеу немесе реставрация жүргізуді құптамаймын. Тек қолда қалған құнды ескерткіштерімізді күтіп ұстап, келешек ұрпаққа аманаттау міндетіміз екенін ескеруіміз керек», – дейді жергілікті өлкетанушы Әлімжан Ержанов.
Негізінен, қаладағы тарихи ғимараттың ең көнесі – 1878 жылы салынған Айтбай мешіті. Тарих беттерін парақтасақ, бұл нысан төңірегінде де көптеген құнды дерекке қанық боласыз. Мешіт сол заманда Айтбай қажының өз қаржысы есебінен салынған деген ақпарат айтылады. Алла үйін Ысқақ пен Камал есімді ұсталар соғыпты. Ең қызығы, мешіт астында бірнеше бағытқа апаратын жерасты жолы бар. Жерастына кірер құдығы ғимаратта әлі де сақтаулы. Бұл жолдың не мақсатта салынғаны жөнінде ел аузында бірнеше болжам айтылып жүр. Бірақ оның әлі де толық зерттелмей тұрғаны өңір халқын толғандырады.
Алғашында Қыздар приход училищесі, кейіннен Перовск қазақ-орыс училищесі, республикалық баспахана болып жұмыс жүргізген тарихи нысанның бүгінгі күйі көпшілікті ойландырып жүр. Себебі аталмыш ғимарат 90-жылдары белең алған жекешелендіру науқанында жеке кәсіпкердің меншігіне өтіп кеткен. Содан бері «Аль-асад» сауда дүкені ретінде жұмыс істеп келеді. Халық тарапынан талай мәрте тарихи нысанды мемлекет меншігіне қайтару бастамасы көтерілгенімен, еш нәтиже болар емес.
«Негізінен, тарихи маңызы зор ескерткіштерді сақтау, күтіп ұстау бағытында жауапты мекемелер көнекөз қариялармен, өлкетанушылармен тығыз байланыста жұмыс істеуі керек деп ойлаймын. Сол кезде ғана атқарылған жұмыстардың нақты нәтижесі болар еді. Бірақ қазір бәрі кеш. Жойылып кеткен ғимараттар қайта қалпына келмейді. Ендігі жерде өңірдегі қолда бар тарихи нысандар мен жәдігерлерді сақтап қалу үшін олардың тізімін жасап, нақты мәліметтер жинау қажет. Бұл жайында бұқаралық ақпарат құралдарында ұдайы жариялап отырса құба-құп. Мұндай жұмыс үлкен жауапкершілікті қажет етеді. Мәселен, қазіргі «Аль-асад», бұрынғы училище ғимаратын жекенің қолынан мемлекет меншігіне қайтарып, музей ретінде ашып қойса қандай жарасымды. Бір сөзбен айтқанда, әрбір жәдігерге ұлттық құндылығымыздың бір бөлігі ретінде қарауымыз керек. Қолда бар құндылығымыздан айырылсақ, келер ұрпақ бізді кешірмейді. Ең бастысы, тарихи орындарға атүсті қарасақ, өткенімізбен байланыс үзіледі. Ал оның зардабы қаншалықты ауыр болатыны айтпаса да түсінікті», – деп ойын толықтырды өлкетанушы.
Алғашқы астанамыздың тарихына зер салсақ, ұлт зиялыларының жүріп өткен жолы сайрап жатыр. Көне Қызылордада еліміздің жарқын келешегін қалыптастыру жолында ұлт жанашырларының ықпалымен көптеген оқиға болғаны да тарихи деректерден мәлім. Сол уақытта Сыр ауасымен тыныстап, топырағын басып, Қызылордада еңбек еткен талай тұлғаның тұрған үйлері белгісіз себептермен бұзылып кеткені де белгілі. Бүгінде сондай бұзылып кеткен үйлердің көпшілігінің орнына нақты деректері жазылған ескерткіш тақталар орнатылған. Дей тұрғанмен, ел аузында әлі де кейбір зиялыларымыздың тұрған үйлері ескерусіз қалып отырғаны айтылып жүр.
«Жалпы, қаламыздағы тарихи орындардың көпшілігі құрдымға кетті. Осы орайда көне Қызылордада тұрған көптеген ұлт зиялыларының тұрған үйлері халық жадынан ұмыт болып барады. Соған сәйкес, үнемі тарихи орындардарды көпшілік жадында жаңғырту мақсатында өз ұсыныстарымды білдіріп келемін. Соның ішінде қаламыздың Әйтеке би көшесінің бойындағы қазақ әдебиетінің көрнекті өкілдерінің бірі – әңгіме, проза жанрының майталманы Бейімбет Майлин тұрған үйдің елеусіз қалып тұрғаны қынжылтады. Ертеректе бұл үйге арнайы тақта ілінген болатын. Кейіннен ғимаратқа жапсарласа, салынған дүкендердің салдарынан аталмыш тақта алынып тасталған. Соны қайта қалпына келтіру қажет деп есептеймңн. Сол сияқты бұрын Қазыбек би көшесімен келіп, теміржол вокзалына қарай Қонаев көшесіне бұрылғанда екі қабатты сары ғимарат болатын. Сол кездері ғимарат қабырғасында «Бұл ғимаратта алғашқы қазақ газеттері шығарылған редакция және типография болған» деген жазу тұратын. Бұл жазуды 1975 жылы өз көзіммен оқыған едім. Дерекке сәйкес, ол ғимаратта Сәкен Сейфуллин, Бейімбет Майлин, Ілияс Жансүгіров, Сәбит Мұқанов сынды ұлы тұлғалар қызмет еткен. Сол уақытта баспаханада «Еңбекші қазақ» секілді көптеген қазақ газеті жарық көрген екен. Қазір бұл жерге мейрамхана салынған. Алайда бүгінгі өскелең ұрпақ бір кездері бұл аумақта тарихи маңызы зор ғимарат болғанын біле бермейді. Соған орай сол маңға да арнайы ескерткіш тақта қойылса нұр үстіне нұр болар еді», – деді бұл жайында Жазушылар одағы облыстық филиалының төрайымы, ақын Қаршыға Есімсейітова.
Жалпы, күні кешеге дейін қала көркін айшықтайтын заманауи ғимараттар салу үшін көптеген тарихи нысанды құрдымға жіберіп алдық. Алдағы уақытта да жағдай бұлай жалғаса берсе, келешек ұрпаққа аманаттап тапсыратын құнды мұраларымыз қалмауы мүмкін. Сондықтан биылғы тарихи күнді кең көлемде тойлаумен қатар, қолда бар құнды жәдігерлерімізді сақтап, жас ұрпақтың жадында жаңғыртатын сәт келген сияқты.
Ербақыт ЖАЛҒАСБАЙ,
Қызылорда облысы
