Әлеуметтік желіде қазақстандықтар бұл өнімнің негізінен, ірі супер-гипермаркеттерде сатылатынын, ұсақ сауда орындарында сөреден жоғалып кеткенін айтады. Жауапты органдар қант тапшылығын жоққа шығарды. Бұл қымбатшылыққа не себеп? Қант өндірісін ұлғайту үшін Үкімет қандай шара қабылдады?
Қымбатшылықтың бір «локомотиві»
Инфляцияны тежеу Қазақстанда әзірге мүмкін болмай тұр. Ұлттық статистика бюросы 2025 жылғы шілде қорытындысында инфляция деңгейі жылдық мәнде 11,8%-ға жеткенін жариялады. Бөрікті аспанға ататын көрсеткіш емес. Әрі бағаның өсуіне ықпал етіп тұрған бірқатар фактор бар. Ал ресми мәлімет бойынша Қазақстанда 2025 жылғы шілдеде баға қымбатшылығына «сүбелі үлес» қосқан 6 азық-түлік тауары анықталды, бұлар: сұлы жармасы мен пряник – әрқайсысы 1,3%-дан, жеміс шырындары – 1,2%, қант – 0,8%, бал – 0,7%, шұжық өнімдері – 0,5%. Мамандар жармадан басқасының бәріне қанттың ықпалы барын ескертеді (құрамына қосылады).
– Қазақстанда «тәтті өмір» қымбаттап, қолжетімсіз болып барады. Мысалы, шоколад құны бірден 28%-ға асқақтады. Сондай-ақ 2025 жылғы шілде қорытындысында республикада кондитерлік өнімдердің елеулі қымбаттауы тіркелді. Былтырғы ұқсас кезеңмен салыстырғанда, құрамына қант қосылатын нанды және ұнды кондитерлік өнімдер бағасы – 6,9%-ға, өзге кондитерлік тауарлар – 14,3%-ға өсіп шыға келді, – дейді Energyprom мониторинг агенттігінің сарапшылары.
Ол баға «көтерілісі» елдің барлық өңірінде байқалғанына екпін түсірді. Әрине, өсу қарқыны әрқайсысында әртүрлі, ала-құла. Нанды-ұнды кондитерлік өнімдердің құнының ең көп артуы Павлодар (12,6%), Шығыс Қазақстан (11,6%) облыстарына және Астанаға (11%) тиесілі. Басқа кондитерлік өнімдер бағасының ұлғаюы Жетісу облысында (25,3%), Шымкентте (22,6%) және Ұлытау облысында (21,5%) тіркелді. Тіпті, ең аз деген Ақмола облысында 6,1%-ға өсіпті.
Қантқа тәуелді тауарлар арасында шоколад – 28%-ға, кепкен тоқаш (сушки) 12%-ға, майқоспа тоқаш – 10,9%, торт – 8,8%, пряник – 8,7%, қытырлақтар (сухарики) – 7,8%, печенье – 6,9%, кәмпиттер – 13,9%-ға, зефир – 5,1%, мармелад – 3,8%, халва – 3,2%-ға қымбаттады.
Жалпы, қантқа деген сұраныс жыл өткен сайын өсіп келеді. Қазір өндірушілер, тіпті бөтелкеленген қарапайым суға қант қосады. Сондай-ақ биылғы 5 айда елімізде кондитерлік өнімдердің өндірісі былтырғыға қарағанда 8,7%-ға артып, 46 мың тоннаға жеткен. Оның құрамындағы үлкен көлемге тағы да қант ие. 8,2 мың тонна қазақстандық кондитерлік өнімді шетелдіктер өзіне тасып әкетті.
Қазақстандықтар да құмшекерді бұрынғыдан көп тұтынады. Ұлттық статбюро мәлімдеуінше, 2025 жылдың бірінші тоқсанының қорытындысында 1 отбасы орта есеппен 30,6 мың теңгенің қантын, қанты бар тәттілер мен кондитерлік өнімдерді жеген. Бұл 2024 жылдың ұқсас кезеңіндегіден бірден 5,2% артық.
Қазақстанда тәттіқұмарлар Маңғыстау (әр отбасыға шаққанда орташа шығын айына 40,8 мың теңге, былтырғыдан 3,1% аз), Түркістан (40,2 мың теңге, минус 2,7%) және Ұлытау (39,7 мың теңге, минус 1,4%) облыстарында тұрады. Қант және басқа тәттіге жайбарақат қарайтын жандар Шымкентте (18,3 мың теңге), БҚО-да (21 мың теңге) және Қостанай облысында (26 мың теңге) көп көрінеді.
Қант емес, қуат тапшы
Халықтың қант тапшылығы туралы пайымымен жауапты шенеуніктер келіспейді. Сауда және интеграция бірінші вице-министрі Айжан Бижанованың айтуынша, Қазақстанда отандық азық-түлік өндірісі артып келеді. 2025 жылдың 5 айында оның көлемі 10,5%-ға өсіп, 1,5 трлн теңгені құрады. Әлеуметтік маңызды азық-түлік тауарларының ішінде ең көп өсімді қызылша қанты паш етті: өндірісі былтырғы 4,6 мың тоннадан биыл 64 мың тоннаға дейін күрт өсіпті.
– Қазақстан Еуразиялық одақ елдері арасында әлеуметтік азық-түліктердің ең қолжетімді бағасына ие. ЕАЭО елдеріндегі ӘМАТ-тың нарықтық бағасына жүргізілген салыстырмалы талдау олардың бізде анағұрлым қолжетімді екенін көрсетті. Атап айтқанда, Қазақстанда тауық жұмыртқасы, ұн, нан, күнбағыс майы, тұз, күріш, картоп, қырыққабат, пияз, сәбіз ең төмен баға тіркелген. Ал төрт позиция, соның ішінде қант, қарақұмық, сиыр еті және сүт бойынша Қазақстан Беларуске жол берді, – деді бірінші вице-министр.
Ауыл шаруашылығы министрлігі 2025 жылғы 6 айда қант өндірісінің 1,9 есе өсуінің арқасында елдегі азық-түлік өндірісінің көлемі 10%-ға ұлғайғанын нықтады. Ведомство былтыр рекордтық көлемде қант қызылшасы жиналғанын еске салды. Қант қызылшасының орташа өнімділігі 2024 жылы гектарынан 535,5 центнерден айналды және жалпы көлемі 1,26 миллион тоннадан асқан.
Бұл өнімді Ақсу, Көксу және Меркі қант зауыттары өңдеп жатыр. Жаңа өзгеріске сәйкес, АШМ дерегінше, фермерлерге қант қызылшасын қай зауытқа тапсырғанына қарамастан, қолданыстағы тәртіп бойынша әкімдіктер мен қант зауыттары тарапынан субсидиялар төленеді.
Саланы дер кезінде, барынша жедел қаржыландыру, сондай-ақ диқандардың агротехникалық талаптарды сақтауы арқасында қант қызылшасының шығымдылығы былтыр 2 есе ұлғайыпты. Нәтижесінде, әлгінде айтылған рефордтық астық жиналды. Алайда АШМ дерегінше, егіншілердің кредиттік жүктемесінің шектен тыс жоғары болуы, көрші мемлекеттер экспорттаушыларының демпингтік саясат жүргізіп, арзан бағамен өнім жеткізуі, отандық қант зауыттарының қуаттылығының шектелуі алынған астықты толық өңдеуге мүмкіндік бермепті. Оның бір бөлігі далада босқа шіріді. Бұған жол бермеу үшін де жаңа зауыт-кәсіпорын тұрғызу, қолданыстағысының қуатын арттыру қажет.
Жоспарлы межеге жете ме?
Депутаттарға мәлімет берген Үкімет басшысы Олжас Бектенов Жамбыл облысында жаңа қант зауыты салынатынын мәлімдеді. Ішкі нарықтың құмшекерге деген жыл сайын өсетін қажеттілігін өтеу үшін осы өңірдегі Шу қаласында жылына 150 мың тоннаға дейін қант өндіретін жоғары технологиялық зауыттың құрылысы әзірленіп жатыр.
– Меркі қант зауытының өндірістік қуаты тәулігіне 3 мың тоннадан 4 мың тоннаға дейін ұлғайтылады. Тараз қант зауытында жаңа технологиялық желі орнату жоспарланған. 2026 жылдың соңына дейін Көксу қант зауытының қуаты тәулігіне 2,2 мың тоннадан 5 мың тоннаға дейін артырылады. Сонымен қатар қазір Qazsugar CO ЖШС Жамбыл облысының Шу қаласында жылына 150 мың тонна қант өндіретін жоғары технологиялық зауыт салу жобасын қолға алды. Бұдан бөлек, Алматы облысында Al Khaleej Sugar компаниясымен бірлескен инвестициялық жобаны іске асыру жағы қарастырылып жатыр, – деді Үкімет басшысы.
Инвестор Алматы өңіріндегі жобаға 493 миллион доллар инвестиция құяды, 800-ден аса тұрақты жұмыс орны құрылады деп күтіледі. Сондай-ақ Ауыл шаруашылығы министрлігі қызылшаны өңдеп, одан қант жасауға ұсақ бизнесті, соның ішінде ауыл шаруашылығы кооперативтерін тарту, шағын қуатты жобаларды жүзеге асыру және мемлекеттік қолдау көрсету шараларын қарастыру үстінде.
– Тараз қант зауытын жаңғырту бойынша 2025–2026 жылдарға арналған инвестициялық бағдарлама жасалды. «Аграрлық несие корпорациясының» қолдауымен жөндеу жұмыстарының бірінші кезеңі аяқталды. Өндірісті жаңғырту заманауи технологияларды енгізуді көздейді, бұл өнімділікті арттырып, шығындарды азайтуға және отандық өнімнің бәсекеге қабілеттілігін нығайтуға мүмкіндік береді. Жеке инвестициялық белсенділікті ынталандыру үшін биылдан бастап инвесторлардың шығындарын өтеу нормативі 25%-дан 40%-ға дейін артады. Бұл инвестициялық ахуалды жақсартуға және салаға қосымша қаражат тартуға ықпал етеді, – деп атап өтті Премьер-Министр.
Мұның сыртында Үкімет қант зауыттарын салуды қытайлық инвесторларға ұсынды. Бұдан бөлек, арабтар да Қазақстандағы ең ірі қант зауытын тұрғызуға құштар. Жуырда Үкімет басшысының орынбасары – Ұлттық экономика министрі Серік Жұманғарин осы жобаның әлеуетті инвесторы Al Khaleej Sugar компаниясының президенті Жамал әл Гурайрмен кездесу өткізді. Тараптар Алматы облысында ірі қант зауытын салу жөніндегі инвестициялық жобаны іске асырудың егжей-тегжейін талқылады.
Жобаны іске қосу үшін Қазақстан Үкіметі мен QazaqArabSugar ЖШС арасында инвестициялық келісімге қол қойылды. Жобаны жүзеге асыруға бағытталған Жол картасы бекітілді. Ол Қазақстан даму банкі арқылы қаржыландыруды, жер телімін бөлу мен кеңейтуді, оны Alatau АЭА аумағына біріктіруді, инженерлік инфрақұрылымды тартуды, жобалық-сметалық құжаттаманы әзірлеуді және зауыт салуды қамтиды. Қазір инвестор құрылыс жүргізілетін орынды анықтап та үлгерді.
Жоба бойынша жаңа зауытта жылына 500 мың тоннаға дейін қант қызылшасын қайта өңдеу қарастырылған. Зауыт жанында шикізатты өсіруге арналған суармалы жерлерді дамыту және кеңейту жоспарланып отыр. Жобаның жүзеге асырылу мерзімі 3 жылға созылады.
Үкіметті құрылыс жұмыстарының уақытылы басталуы алаңдатса, араб инвесторларын зауыттың жергілікті инфрақұрылымға қосылуы, жергілікті жолдардың, сумен, электрмен жабдықтау желілерінің, телекоммуникациялардың алып зауыттың жүктемесін еңсере алуы, отандық өндірушілердің шикізатпен тұрақты әрі толық қамтамасыз етуі сияқты мәселелер мазалайды.
Ел Үкіметі 2022 жылғы қыркүйекте тікелей Президенттің тапсырмасымен «Қант саласын дамыту жөніндегі кешенді жоспарды» бекіткен-тін. Бағдарлама 2026 жылы аяқталады. Оған сәйкес, қант қызылшасы егілген егістік көлемін сол жылғы 11 мың гектардан 2026 жылы 38 мың гектарға дейін арттыру жоспарланды. Алайда, қант қызылшасы өсетін егіс алқабының көлемі 2024 жылғы 25,2 мың гектардан биылғы 2025 жылы 17,7 мың гектарға дейін қатты азайып кетті. Түпкі нысаналы көрсеткіш орындалмай қалайын деп тұр.
Кешенді жоспарда сондай-ақ қант қызылшасының астығын 280 мыңнан 1,8 миллион тоннаға дейін арттыру белгіленді. Былтырғы рекордтық өнім Қазақстанды осы межеге елеулі жақындатқандай еді. Әйткенмен, егістік көлемінің қайта кемітілуі елді діттеген мақсатынан алыстата түскендей.
Бұдан өзге, келесі жылдың соңына дейін отандық қызылшаны елімізде өңдеу үлесін бұрынғы 7%-дан 43%-ға дейін жоғарылату, осы мақсатта жаңа зауыттар салу, қуатты арттыру, қолданыстағыларын кеңейту міндеті қойылды. Бұлардың да қалай орындалатыны беймәлім. Ірі жобалары әзірге келіссөз жүргізу және құжаттарын әзірлеу сатыларынан шыға алар емес.
Денсаулыққа зиянды болғанымен, қант – халық үшін үлкен маңызға ие, себебі ол күйкі тірліктен, төмен тұрмыстан шаршаған бұқараның көңіл күйін көтереді, өмірін тәтті етеді, өзін жақсы сезінуіне ықпал етеді. Қазақстандықтарды жанына ләззат сыйлайтын өнімнен айырмау үшін өндірушілерге мемлекеттік қолдауды уақытылы көрсету, қант қызылшасының шығымдылығын арттырып, шикізат базасын ұлғайту, өндірістік және өңдеуші базаны кеңейту, бұл саланы ғылыми сүйемелдеу және басқа шаралар қажет-ақ.
Елдос СЕНБАЙ
