Құдіретті өнер қалады. Әрқайсысыңның орның бөлек», – деп актерге ақ батасын беріпті. Бүгін біз Қалибек Қуанышбаев атындағы Қазақ ұлттық музыкалық драма театрының актері, көрерменнің көзайымына айналған сахна шебері, әр образын жүрегінен тудыратын талант иесі Қасымхан Бұғыбаймен сұхбаттастық.
– Бір сұхбатыңызда айтқаныңыздай, 1992 жылы Семей қаласына Құрылыс училищесіне оқуға келген екенсіз. Кейін Досхан Жолжақсынов ағамыздың қолдауымен өнер әлеміне қадам басыпсыз. Жалпы, бала күніңізде кім боламын деп армандадыңыз?
– Қазақта «баладай мұңсыз бол» деген тамаша сөз бар. Бұл сөз бата да болуы мүмкін. Ойланып қарасам, баладай мұңсыз болу бақыттың шыңы шығар. Мен дәрігерлер отбасында өстім. Алтай тауларының ең асқар шыңдарының ортасында, жан-жағымыз ну орман, Моңғолияның Баян-Өлгей аймағы, Дайын деген өлкеде дүние есігін аштым. Астымызға шыбық, қолымызға қамшы ұстап, сол шыбықты бірінші ат қылып мініп шапқылап өстік. Кейіннен атқа мінуді үйрендік. Содан өмір өзі жылжытып әкете берді. Бала күнгі ұшқыр қиял мені жетектеп өнерге алып келді. Жалпы, менің бала күнімде теледидар болмады. Себебі менің ата-анам көбіне малшылармен жайлауға бірге барып, содан қыстау жаққа көшіп ауруханаларда халыққа қызмет етті. Үйіміздің ас бөлмесіндегі сөрелердің жоғарғы жағында радио тұратын. Менің есімде қалғаны радиода «Дудар-ай» әні айтылып жатыр екен. Сонда мен өскенде осындай әнші боламын деп армандайтынмын. Әкемнің жанында ауруханаларға жиі барып жүрдім. Науқас жандарды көп көретінмін, мүмкін сол себепті шығар дәрігер болуды қаламадым. Тағы бір есімде қалғаны, бір күні ауылымызда кино көрсететін болып, арнайы шатыр құрылды. Ауылымыз өте тыныш болғандықтан, дауысы алысқа естіледі. «Қыз Жібек» фильмі еді. Сол кинотуындыны көргеннен кейін ертесіне бүкіл ауыл балалары атқа қонып, қолдарына бір-бір уық, болмаса ұзын ағаш алып ат қылып шабатынбыз. Мен аттың бауырына түсіп, Шегенің әндерін айтатынмын. Солай актер болуды армандадым. Менің бала күнгі арманым орындалды деп санаймын. Өйткені басқа мамандықты көз алдыма елестеткен де емеспін.
– Театрдағы рөлдеріңіз жайлы сұрағым келеді. Ең алғашқы сахнадағы тәжірибеңіз Бекзат кейіпкерімен басталған екен. Сонымен қатар Кебек, Әміре, Қалтай, Давид, Шеге сияқты рөлдерде ойнадыңыз. Жалпы, өз кейіпкеріңізді зерттейсіз бе?
– Театрдағы ең алғашқы рөлім «Пай-пай, жас жұбайлар» қойылымында қарапайым ауылдың баласы Бекзат болды. Өте кішкентай рөл болса да, сәтті шықты. Режиссер Нұрлан Жұманиязов еді. Негізі, менің рөлдерім Алматыда Өнер академиясында басталды. Есім Сегізбаев, Кәукен Кенжетаев, Тілектес Мейрамов сияқты ұстаздарымның айтуымен Өнер академиясында біраз рөл ойнадым. Ал Алматыға Мұхтар Әуезов театрына келгенде ең алғашқы сомдағаным «Еңлік-Кебек» қойылымындағы Кебектің рөлі болды. Сол кезде Кебекті ойнауды армандадым, кейін ескі Қуанышбаев театрында осы рөлді алып шықтым. Спектакльде ойнаған кезде есімде қалған бір оқиға бар. Мен Еңлікке «Қимасым, құштарым кеш мені» деп айтамын. Қойылым барысында эмоцияның әсерімен «қимасым» деген сөзді «Қимашым, құштарым кеш мені» деп айтып қалыппын. Қатты сасып қалдым, бірақ көрерменге қимасым болып естілсе керек. Кейін барлығы мені құттықтап жатқанда, Нұркен Өтеуіл құшағын жайып: «Бәрекелді, Қашымхан күшті ойнадың», – деді. Сондай бір қызық оқиға болып еді. Сол қойылымға дейін бе әлде кейін бе есімде жоқ, бірақ менің Еңлік деген қызым дүниеге келді. Ал Әміре – мен үшін ерекше рөлдердің бірі. Өйткені ол рөлге жанымды салдым. Себебі маған әсіресе әншілігі жағынан өте жақын рөл еді. Әміренің тағдыры бәрімізге белгілі. Парижге барып келгеннен кейін, «Қыз Жібектің» премьерасы болатын күні түнде қауіпсіздік комитеті соңына түсіп, оны қасақана өлтірді. Бұл қойылым маған Әміренің аса ауыр тағдырымен есте қалды. Спектакль өте сәтті шықты. Қойылым Батыс Қазақстан облысында өткен фестивальде бірінші орын алған болатын. Дегенмен, өкінішке қарай, декорацияның, костюмдердің нашарлығынан жаңа театрға келгенде репертуардан түсті. Әрине, спектакльдің кетуіне қарсы болып жиналыста Әмірені қайта қояйық дегенде режиссер қарсы болды. Жалпы, қандай рөл болса да, ерекше қатты дайындаламын. Әрбір рөлде басқа кейіпкерлерге ұқсамайтындай бір ерекшелік табуға тырысамын. Мысалы, Әлімбек Оразбеков қойған «Қорғансыздың күні» қойылымында біраз уақыт Қалтайдың образын таба алмадым. Қасымда партнерім Ерлан Малаев бар. Бір жарым ай ізденіп жүріп, тура шығар кезде құлағымның бір жағын басып, арқамды бүкірейтіп алдым. Жақында Бертольд Брехтің «Кавказдағы борлы шеңбер» пьесасының желісімен жас режиссер Ұлан Қабылды «Шеңбер» деген спектакль қойды. Сол жерде Давид рөлін сомдадым. Давидті алғаш берген кезде маған ұнамады. Себебі 80 беттік пьесаны оқып отырсам, Давид өтірік ауырып, соғыстан қашқан пасық адам екен. Неге екенін білмеймін, осы рөлді оқып отырған кезде мұрныма сасық иіс келді. Режиссерге барып: «неге маған осы рөлді бердің?» – деп сұрағанымда: «Аға, сізге бұл кейіпкерді әдейі бердім. Көресіз, бұл жақсы дүние болады», – деді. Шынымды айтсам, басында осы жобаға шақырып жатыр дегенде аса ұнатпадым, бірақ Ұлан бауырымның алға қойған мақсатына, жинаған біліміне қарап оған сендім. Өзім де бұл қойылымға өте мұқият дайындалдым. Әріптестердің, көрермендердің айтуы бойынша жақсы шықты. Мағжан Жұмабаев атамыздың «Мен жастарға сенемін» деген сөзі бар. Жалпы, елімізде мықты жастар өсіп келе жатыр. Сол жас буынға қолдау көрсетіп, оларға сенуіміз керек екеніне тағы бір көзім жетті. Шеге кейіпкеріне келер болсақ, «Қыз Жібек» спектаклі біздің театрда екі рет қойылды. Бірін ескі театрда Сайлау Қамиев қойды. Жаңа театрда «Қыз Жібек» өте ауқымды жоба болды. Себебі бұл қойылымда Базарбай, Қыз Жібектің әкесі Сырлыбай барлығы қамтылды. Екі қойылымда да Шегені ойнадым. Бұл кейіпкерді жақсы білгендіктен аса дайындалғаным жоқ. Бірақ қойылым болатын күні тамағымды ауыртып алып, қатты қиналдым. Екінші премьерада ойнауым керек еді, алайда туған жеңгем қайтыс болды, сол себепті қатыса алмадым.
– Жақында «Жошы хан» атты тарихи танымдық туынды жарыққа шықты. Тарихи деректі фильмде жыршының рөлін сомдапсыз. Бұл жобаға кастинг арқылы келдіңіз бе?
– «Жошы хан» атты деректі фильміне дейін Майя Бекбаеваның жобаларында Шәкәрімді ойнағанмын. Содан соң маған хабарласып, «Жошы хан» жобасында Кетбұға рөлін ұсынды. Яғни, кастинг арқылы емес, өздері хабарласып шақырған болатын.
Режиссерден Жошы ханның рөлін сұрадым
– Театрда «Жошы хан» қойылымы жүріп жатыр. Ол жерде Кетбұғаны ойнайсыз. Екі «Жошының» айырмашылығы қандай?
– Шынымды айтсам, спектакльде Жошы ханды ойнағым келді. Өйткені Жошы ханның тарихын өте жақсы білемін. «Жошы хан» қойылымы театрда ең сәтті жобалардың қатарында. Себебі бұл спектакльді Мемлекет басшысы өзі келіп тамашалады. Сонымен қатар осы қойылым аясында біздің театрға «Ұлттық театр» мәртебесі берілді. Әрине, Болат Ұзақов ағамыздан Жошы рөлін сұрадым. Ол кісі бұл рөлді басқа актерге беріп қойғанын айтты. Кейін Кетбұға кейіпкерін зерттеп отырсам, мықты қолбасшы болған хандардың деңгейіне тұрарлық тұлға екен. Өкінішке қарай, Кетбұғаның сахнасы режиссердің шешімімен қысқарып қалды. Сол сәтте қатты өкінгенім бар еді. Жалпы, бұл қойылымға да ерекше дайындалдым. Есімде қалғаны – Жошы ханға арнап жыр айтылу керек болды. Оңай жол іздеп бұрыннан келе жатқан екпінді термеге сала салуыма болар еді, алайда жаңашылдық іздедім. Қойылымның композиторы Еділ Құсаинов болса да, халық әншілерінің арасынан әрі әнші, әрі актер Құмарбек Қалқатай ағаға өтініш айтып, жеке ән жаздырттым. Негізі, маған режиссердің қойған талабы бойынша жырды тамаққа салып айтуым керек болды. Дайындық барысында қойылған талапты орындадым, бірақ олай орындау менің дауысымды отырғызып тастады. Ал домбыраны сыңар бұрау арқылы өте керемет әуен шықты, бүгінгі күні қойылымның басында орындап жүрмін. Өкінішке қарай, режиссердің шешімімен бұл жыр қойылымда қалды да, Кетбұғаның болмысы ашылатын негізгі сахна қойылмайтын болды. Бұл екі жобада Кетбұғаның айырмашылығына келер болсақ, фильм ақпараттың көрерменге жетуіне театрдан қарағанда көп әсер етеді. Майя Бекбаеваның бұл туындысында Кетбұғаның жыршы ретіндегі қырын көрсетуге көп назар аударылды. Мен «Ақсақ құлан» атты күйді орындадым, аңыз бойынша Шыңғыс хан күй арқылы Жошының өмірден өткенін түсінеді.
Жалпы, кейбір адамдарға қарап «осындай тұлға болсам» деп ойлаймын, сондай адамдардың бірі – Болат Ұзақов. Себебі ол – өте сабырлы, ұсақ-түйекке мән бермейтін интеллекті жоғары адам. «Маған дәл қазір Кетбұғаны ойнайтын адам маңызды болып тұр, сенен басқа ешкім жоқ» деген сөзіне тоқтадым. Ал шын мәнінде, Жошыны ойнағым келді. Бүгінгі күні Жошыны өте жоғары деңгейде Қайыржан есімді жас актеріміз сомдайды.
– Жаныңызға театр жақын ба әлде кино ма?
– Әрине, маған театр жақын. Себебі театр – менің екінші үйім. Сахнадағы әрбір ойнаған рөлім өзімнің балам сияқты. Бірақ киноны да алыс өнер деп айта алмаймын. Қазақстан ұлттық арнасы түсірген «Абай» телехикаясында Жиреншені ойнадым. Жиренше кейіпкері жаныма жақын болды. Жалпы, рөл ойнардың алдында образға толық кіремін. Әрине, қойылым алдында ауырып қалған кездерім де болды. Бірақ сахнада оның барлығы ұмытылып кетеді. Сол тұрғыдан маған театр жақын, дегенмен қазақтың мәдениетіне, өсіп-өнуіне әсер ететін кинолар болса түсер едім.
– Түріктің, кәрістің тарихи киноларына көрермен тамсанып қарайды. Ал қазақтың тарихи киноларына не жетіспейді?
– Жалпы, түріктер – ешкімге жалтақтамайды, тарихы бұрмаланбаған, сан ғасырлар бойы ешкімге тәуелді болмаған рухы биік ел. Түркияға барғанымда қызыға да қызғана қарадым. Себебі өздерінің тарихына өте үлкен жанашырлықпен қарайтын халық. Түріктердің кинотуындыларының мықты болатын себебі де сол. Ал кәрістер де тарихын ешкімге бұрмалатпаған халық. Жалпы, кез келген тарихи туындыда ұлтының рухын көтеру үшін көркемдік әдіс-тәсілдерді қолданады. Мысалы, бір ел екінші елден жеңілген болса, жеңіс өз жағында етіп көрсетеді. Ондағы мақсат – өскелең ұрпақтың рухын көтеру. 1932-1933 жылдардағы Голощекин бастаған ашаршылық сияқты басқа да біздің тағдырымызға әсер еткен оқиғалар көп болды. Біздің кез келген киномызда бірінші орында өзіміздің ұлттық құндылықтарымыз айқын басымдылықпен тұруы керек. Бұрмаланып жазылған тарихымызды дұрыстап, көркемдеп жеткізсе, қазақтың рухы көтерілер еді.
Кино саласына көркемдік кеңес керек
– Бүгінде кино саласында комедия жанрында табыс көбірек деген түсінік қалыптасқан. Комедияны да кімнің ақшасы бар болса, сол түсіріп жүр. Сұраныстың артуы көрермен талғамының төмендігінен бе?
– Бұл жерде көрерменді кінәлауға болмайды. Себебі көрерменге не ұсынасың, соны жұтады. Әрине, үлкен мақалалар жазып, сын көзімен қарайтын сауатты көрермен өте көп, лайым солай болады да. Мен де мағынасы жоқ арзан дүниелерге қарсымын. Бірақ жақында «ЗаманBack» комедиясын көрдім. Өте тамаша, маған қатты ұнады. Енді тарихи киномен, болмаса басқа драмамен ғана отыруға тағы болмайды ғой. Кейде адам шаршаған кезде комедияны таңдағысы келеді. Біздегі осы кино саласына көркемдік кеңес керек сияқты. Адамдардың қыруар қаражатын шығармай тұрып, сараптама жасайтын кезге жеттік. Әйтпесе, халықтың наразылығын тудыратын туындылар көбейе береді. Жалпы, есті, мағыналы комедиялардың түсірілуіне қарсы емеспіз.
– Бір сұхбатыңызда шығармашылық «әттеген-айларыңыз» жайлы айтқан едіңіз. «Менің кезегім келмеді-ау деп тартыншақтап қалған кездерім болды» дедіңіз. Сол жайлы айтып беріңізші?
– Менің шығармашылық «әттеген-айларым» өте көп, өйткені мен өз мүмкіндіктерімді білемін ғой. Мінезім өте шапшаң, тез ашуланып, тез қайтамын және ешқашан кек сақтаған адам емеспін. Жалпы айтқанда, қызуқанды адаммын. Дегенмен іштей «ұят болады, ыңғайсыз болады» деген сынды керітартпа мінезім де бар. Осы қазақи мінез шығармашылыққа келмейді екен, яғни осы мінезімнің кесірінен біраз дүниелерді жіберіп алғаным анық. Мені осыдан 2-3 жыл бұрын театрда кадр бөліміне шақырды. Маған бір мінездеме жазылған екен. Ол жерде «бұл актер басты рөлдерді ойнауға қабілетсіз» деген сынды пікір жазылып, құжат болып қатталыпты. Менің ашуланғаным сонша, өмірімде бірінші рет қан қысымым көтеріліп жаңағы қағазды жыртып жібердім. Кейде көңілге қатты тиетін әрекеттер адамдарды сындырып жібереді. Актердің көңілі хрусталь сияқты, жақсы дүниеге жадырап, жаман әрекетке құлазып қаласың. Біздің театрымыздың директоры әрі көркемдік жетекшісі Еркін Жуасбек қызметіне өте қатал болса да дипломатияны сақтайтын. Көпшіліктің алдында актердің намысына тимей, шалыс басқан жерімізді әдемілеп жеткізетін. Сол кезең біздің театрымыздың ерекше алға басқан кезі еді. Ал қазіргі біздің айналамыздағы адамдар сол дипломатияны жоғалтып алды.
Театрда елге танымал актерлер бар. Ол өте жақсы. Біздің кейбір режиссерлер танымал актерлерге қатты сенім артып, тек танымал актерлермен жұмыс істеп кететін кездері болды. Әрине, барлығы емес. Мысалы, Болат Ұзақов қойылымдарында бір жаңа есімді танытып, жас өнерпазға қолдау көрсете алады. Ал кейбір режиссерлер жаңа есімді танымал ету үшін жұмыс істеуге ерінеді. Ол бір актерге үйреніп қалып, басқа актерлерден де сол әрекеттерді күтеді. Соның нәтижесінде орынсыз сын-пікірлер айтылып қалады.
Біржан салды ойнауды армандаймын
– Осы тұста жас буын өнерпаздарға ағалық кеңесіңіз бар ма? Жас актердің бойында қандай қасиеттер болуы керек?
– Біздің ізімізден еріп келе жатқан жас буын өте талантты, өте кішіпейіл. Оларға айтарым, ең алдымен шынайы болу. Қазақи мінез әрине жақсы, дегенмен шығармашылыққа, өнерге келгенде ұялып, тартынып қалуды қою керек. Сонымен қатар уақытты тиімді пайдалануы шарт. Ең басты мәселе – уақытында ұйықтап, таңертең ерте тұруды әдетке айналдыру керек. Кез келген адамның қосымша табысы болуы қажет. Әрине, басқа жаққа көңілің ауып кетсе, актер бола алмайсың деген пікірлер айтылуы мүмкін. Бірақ актердің материалдық жағдайы дұрыс болмайынша, ешқандай рөлді дұрыс сомдай алмайды.
– Қазақтың белгілі ақыны Серік Ақсұңқар: «Атилла айғай салады ылғи түсімде: – Адамзатқа мен де ие болғам!» – деп», – атойлай жырға қосқаны сияқты, сахнада әлем әміршілерінің тұлғасын сомдауды армандамайтын актер дүниеде жоқтың қасы. Сіздің арманыңыздағы рөл қандай?
– Жоғарыда айтқанымдай, Жошыны ойнағым келген. Сол сияқты әлемдік деңгейдегі қолбасшыларды сомдауды армандаймын. Оның арасында актердің оң жанбасына келетін рөлі болады, керісінше табиғаты мүлде жат кейіпкерлер де болады. Актер болған соң кез келген образды алып шығуымыз керек. Сөз арасында айттым ғой, «Шеңбер» деген қойылымда Давид рөлі менің болмысыма қарама-қарсы кейіпкер еді. Режиссердің «Сізге басқа бағыттағы рөлдерді ойнау керек» деген сөзінен кейін осы рөлді сомдадым. Жалпы, режиссер де актерді тани білуі керек. Бізде мынандай үрдіс бар, бір актер бас кейіпкерді ойнаса соңына дейін сол ойнайды. Өсіп келе жатқан жастар сол үрдіске қарсы. Бір актер бас кейіпкерді ойнаса, келесі спектакльде басқа қырынан ашылуы керек. Жақында бізде «Күй» деген қойылым қойылды, басты рөлді Сырым Қашқабаев ойнады. Өте мықты актер, сыйлаймын, құрметтеймін. Келесі құрамда Жәнібек Мұсаев басты рөлді сомдайды. Әр актердің психологиясы, физикалық қозғалысы басқа. Оның бәріне бір адам сияқты қарай беруге болмайды. Сырымның образы бір бөлек, Жәнібектікі бір бөлек. Келген көрермен басқа көзқараспен қарайды. Актерге сенім артылса, кез келген рөлді сапалы алып шығады.
Менің армандайтын рөлдерім көп. Қазіргі таңда Біржан салды қатты ойнағым келіп жүр. Адамның дауысы темір емес қой, жас өскен сайын дауысым да кейбір жерде көрініп қалатыны бар. Дауысым, мүмкіндігім бар кезде театрда Біржан салды ойнағым келеді. Басты мақсатым – Біржан салдың композиторлық, әншілік, орындаушылық өнерін, Алла берген талантын өз деңгейінде жеткізу. Біржан атамыздың өнері арқылы дала академиясының қаншалықты деңгейде болғанын көрсету. Тіпті, Біржан салды көбісі білгенімен, өмірінің қыр-сырын білмейді ғой. Ал көрермен театрдағы қойылым арқылы бір жарым сағаттың ішінде бір кітап оқығандай әсер алып шығады.
– Әңгімеңізге рақмет!
Сұхбаттасқан Көктем ҚАРҚЫН,
Баян МАХСЕТ
