Ескеретін жайт, бұл ресми тіркелгендері ғана. Сарапшылардың сөзіне сүйенсек, елімізде букмекерлік бизнестегі айналым көлемі 3,5-5 трлн теңге шамасында бағаланады. Жоғарыда айтылған «қорқынышты» статистика букмекер мен құмар ойындарының бүтін бір қоғам тағдыры үшін қаншалықты қауіпті екенін айқындай түседі. Себебі бұл сандардың артында жай ғана ақша емес, талай отбасының көз жасы мен сынған тағдырлар жатыр.
Сырттан ұйымдастырылған қысым мен манипуляция күшейді
Таяуда Алматыда қоғам белсенділері, заңгерлер мен психологтар букмекерлік бизнес пен лудоманияның ұлттық қауіпсіздікке, өскелең ұрпақтың келешегіне төндірер қаупін талқылады. Сарапшылардың айтуынша, бүгінде Қазақстанда мемлекет пен халықаралық букмекерлік компаниялар арасында көзге көрінбейтін, бірақ ықпалы зор текетірес күшейіп келеді. Бұл компаниялардың негізгі құрылымдары мен қаржылық есепшоттары Кипр, Мальта, Кюрасао және өзге де офшорлық аймақтарда шоғырланған. Қақтығыстың өзегі – Бірыңғай есепке алу жүйесін (БЕЖ) енгізу. Мемлекет қолға алған бұл цифрлық платформа құмар ойындар саласында ашықтық орнатып, бәс тігу айналымын бақылауға және тәуелділікке бейім азаматтардың қатысуын шектеуге бағытталған. Алайда бұл қадам букмекерлік компаниялардың қаржылық мүдделеріне соққы болғандықтан, тиісінше сырттан ұйымдастырылған қысым мен қоғамдық пікірді бұрмалайтын манипуляциялар күшейіп келеді.
– Былтыр 15 тамызда мемлекеттік БЕЖ операторы іске қосылған кезде бағдарлама бірден нарықты «тазалап», букмекерлік айналымның нақты көлемін анықтады. Бұған дейін нарық шамамен 500 млрд теңге деп бағаланса, жасанды интеллект қолданылған жүйе букмекерлік компаниялардың шынайы айналымы 1-3 трлн теңге аралығында екенін көрсетті. Бұл бағдарлама осы айналымды анықтап қана қоймай, салық төлеуді де қамтамасыз етеді. Енді алгоритм қалай жұмыс істейтінін түсіндірейін. Мысалы, сіз 1 000 теңгеге бәс тігесіз. Сол сәтте жүйе салық пен аударымдарды ұстап қалады. Осыдан кейін ғана 300-500 теңге көлеміндегі қаражат букмекерге жетеді. Дәл осы себепті қарсылық туындап отыр. Осыған байланысты кейбір топтар бұл реформаны саясиландырып, қоғам назарын басқа жаққа аудартуға тырысып жатыр, – деді қоғам белсендісі Жарқын Күрентаев.
БЕЖ арқылы бюджет тапшылығын жабуға болады
Сондай-ақ қоғам белсендісінің айтуынша, Бірыңғай есепке алу жүйесінің (БЕЖ) операторы толығымен мемлекеттік қатысушы болып саналады. Компанияның капиталы толығымен мемлекетке тиесілі. Пилоттық жоба енгізілген уақытта жүйе 800-ден астам заңсыз платформаны анықтап, олардың қызметін шектеген. Жарқын Күрентаев сонымен бірге БЕЖ-ді тиімді пайдалану арқылы бюджет тапшылығын жабуға болатынын атап өтті.
– Барлығымыз білетіндей, 1 қаңтардан бастап ҚҚС 4 пайызға өседі. Болжамға сүйенсек, бұл құн салығы бюджет тапшылығын шамамен 2 трлн теңгеге жаба алады. Егер БЕЖ арқылы бүкіл ойын нарығын бақылауға алсақ, 3,5-5 трлн теңге көлеміндегі салық базасын қамтуға болады. Яғни, қоғамнан қосымша салық жинамай-ақ, осы бағыттағы түсім есебінен бюджет тапшылығын жабуға мүмкіндік бар, – деді ол.
Спикердің сөзінше, Бірыңғай есепке алу жүйесінің барлық дата-орталығы мен сервері Қазақстан аумағында орналасқан. Жүйені «Ұлттық ақпараттық технологиялар» АҚ бақылайды. Бағдарламалық қамтамасыз етуге қатысты құқықтар мемлекет меншігіне, яғни Туризм және спорт министрлігіне қарасты «БЕЖ операторы» ЖШС-ға тиесілі. Одан бөлек, спикерлер мемлекеттік сатып алуда ашықтық пен бәсекелестікті қамтамасыз ету үшін болашақта тендерлік комиссия құрамына қоғам мен БАҚ өкілдерін енгізу қажеттігін ұсынды.
Тәуелділік ешқашан жалғыз келмейді
Ал психолог-аддиктолог Жұлдыз Баймұханова құмар ойындары мен букмекерлік бизнес бүтін бір отбасын ойран ететін, тіпті соңы ауыр трагедиямен аяқталатын мәселе екенін атап өтті. Қазір Қазақстанда ажырасудың негізгі себептерінің бірі де сол – құмар ойындарына тәуелділік. Бұл тұста психолог еліміздің ажырасу бойынша былтырғы статистикада әлемде екінші орында болғанын еске салды. Оның сөзінше, букмекерлік тәуелділік адамға сырттан емес, ең жақын ортадан келеді.
– Тәуелділікке ұрынғандар ешқашан «мен өз бетімше үйрендім» демейді. Құмар ойынды балаға ағасы, туысы немесе досы үйретуі мүмкін. Бұл – іштен келетін қауіпті үрдіс. Тәуелділік ешқашан жалғыз келмейді. Ол өзімен бірге адам бойында зиянды әдеттерді қалыптастырады. Кеше ғана қабылдауыма 14 жастағы қызды алып келді. Оның қарызы – үш миллион теңге. Жасөспірім сол қарызын өтеу үшін жезөкшелікке барған. Біз осының барлығын көре тұра үнсіз қалмауға тиіспіз. Лудоманияға қатысты нақты заңнамалық шаралар қабылдануы қажет, – деді маман.
Бір психолог мың оқушыға қызмет көрсетеді
Мәселенің тағы бір өзекті қыры – мектептер мен жоғары оқу орындарындағы психологиялық жұмыстың әлсіздігі. Жұлдыз Баймұханова білім ордаларындағы психологиялық алдын алу жұмысы жүйелі жүргізілмей отырғанын сынға алды. Онымен қоса, ол кейбір ата-аналардың жауапкерішіліктен қашатынын алға тартты.
– Мектептерде бір психолог мың оқушыға қызмет көрсетеді. Психологтың мойнына жүктелген одан өзге де қаншама есеп-қисап бар. Мұндай жағдайда маман балалармен жүйелі түрде жұмыс істей алмайды. Тағы бір мәселе, ата-ана жауапкершілігі. Жақында жасөспірімдер төбелесіп қалды. Кімді кінәлады? Тағы да – мектепті. Ал мұғалімдер қағазбастылықтан бас көтере алмай отыр. Одан бөлек, әр баланың тәрбиесін қадағалап, білім беруге тиіс. Ал ата-аналар ше? Олар «табысты болу» тренингтерінде жүр. Кейін тапқан миллиондарын баласын тәуелділік тұзағынан құтқару үшін оңалту орталығына апарып береді. Ең сорақысы, көп жағдайда ата-ананың қаншама қаражаты босқа желге ұшады, – деді психолог-аддиктолог.
Спорт саласында букмекерлік жарнаманы шектеуді ұсынамыз
Жастардың құмар ойынның жетегіне еріп, қарыз батпағына белшесінен батуына әлеуметтік желідегі блогерлердің де ықпалы зор. Осыған дейін Қаржы мониторингі агенттігі төрағасының орынбасары Қайрат Бижанов Үкімет отырысында онлайн казиноларды жарнамалаған блогерлерді қылмыстық жауапкершілікке тарту туралы ұсыныс айтқан еді. Агенттіктің дерегінше, онлайн казиноларды жарнамалаған 37 блогер анықталып, оның 18-і әкімшілік жауапкершілікке тартылған. Қоғамда құмар ойынды жарнамалауға қатысты нақты жауапкершіліктің болмауы жағдайды одан сайын ушықтырып, жаңа құрбандар санының артуына жағдай жасап отыр.
– Көптеген жасөспірім құмар ойын әлеміне блогерлер арқылы тап болады. Блогерлер өз өмірін «үлде мен бүлдеге оранғандай» етіп көрсетіп, «бәс тік, сонда сен де әдемі өмір сүресің» деген жалған үміт ұялатады. Ал санасы әлі толық қалыптаспаған жасөспірім мұндай насихатқа тез иланғыш келеді. Блогер өз табысын қалтасына басады, ал баланың өмірі күйреп, тағдыры талқандалады. Көптеген суицид оқиғасының астарында дәл осы ащы шындық жатыр. Не үшін блогерлер онлайн казиноларды жарнамалайды? Ішімдік пен есірткіні жарнамалауға тыйым салынған, бірақ құмар ойын да дәл сондай, тіпті одан асып түсетін қауіпті дерт, – деді Ж. Баймұханова.
Онлайн казиноларға қатысты жарнама мәселесі турасында қоғам белсендісі де өз ұсынысын ашып айтты.
– Біз спорт саласында, әсіресе балалар спортында букмекерлік жарнаманы шектеуді ұсынамыз. Оның ішіне демеушілік арқылы таралатын жарнамалар да кіреді. Мәселен, адам футбол тамашалаған уақытта экранда букмекерлік компанияның логотипін көреді. Уақыт өте келе ол жарнамаға қызығушылық танытып, өзі де бәс тігуді ойлай бастайды, – деді Ж. Күрентаев.
Естеріңізде болса, осыған дейін Мәжіліс депутаты Ермұрат Бапи букмекерлік компаниялардың айналымынан қосымша 3% мақсатты аударым енгізу туралы ұсыныс айтқан еді. Бұл қаражат негізінен қоғамдық маңызы бар салаларға бағытталады. Оның ішінде «Қазақстан халқына» қорына (1%), SportQory қорына (1%), Ұлттық олимпиадалық комитет қорына (1%) жұмсау көзделген. Депутаттың пікірінше, мұндай бастама мемлекеттің әлеуметтік және спорттық жобаларын дамытуға серпін бермек.
Алтынай БАУЫРЖАНҚЫЗЫ,
Алматы қаласы
