Бірақ қазақта 120-дан аса аспап барын көбі білмес. Тек үрмелі аспап түрлерінің өзі 22-ге жетеді. Ішінде ұмыт бола бастағаны бар, қолданыстан шығып бара жатқан көне аспап бар, бәрін-бәрін Астанадағы Өнер музейінен табуға болады. Жақында осы мәдени орынға бардық. Сонау соғыс кезінде қолданылған аспаптан бастап, бүгінгі ән-күй саласының майталмандары сахнаға шығарып жүрген аспапқа дейінгісі бар. Егер басқа да халықтардың мұрасын қоса есептесек, музейде бас-аяғы 1 600-ден асатын аспап бар екен.
Шағын ғимараттағы музейдің бірінші залында этнографиялық бұйымдар қойылған. Қазақ қызының әр жасында киетін баскиімі, кимекшектің түрлері, ер адамның баскиімдері залды толтырып-ақ тұр. Бұдан бөлек, тұрмыста тұтынатын дүниелер де қаз-қатар тізілген.
Музейдің басшысы Баянды Сахарияұлының айтуынша, мұнда сирек кездесетін және ұмыт бола бастаған аспаптарға ерекше назар аударылған. Атап айтсақ, желбуаз, мес сырнай, уілдек, тастауық және басқа да көне аспаптар екінші залға қойылыпты. Мұндай аспаптың бәрін музей қызметкерлері қолдан жасаған.
– Экспонаттарды қызметкерлеріміз өзіміздің шеберханада жасайды. Этнограф ғалым Шамғали Сарыбайұлының атындағы шеберханамызда көне, ұмыт болған аспаптарды әртүрлі тәсілмен қалпына келтіріп жасайды. Ахмет Жұбановтан бастап Ақселеу Сейдімбекке дейінгі қазақтың жоғын жоқтаған, ұлттың этнографиясын, салтын, тұрмысын, дәстүрін, ғұрпын түгендеп, зерттеген ғалымдардың еңбегін парақтап отырып, біраз аспаптарды жасадық. Енді оларды халық арасында кеңінен насихаттау үшін JOSHY QAZAQ NATIONAL GROUP мультиаспаптық ансамблі сол аспаппен орындалатын шығарма жазып, тректер мен жаңа туынды шығарып жатыр, – дейді Баянды Сахарияұлы.
Әртүрлі әдіспен безендірілген аспаптардың арасында марокколық бонго, тәжіктің дойрасы, өзбектің карнайы да бар. Оның бәрін музей қызметкерлері сол елдерден арнайы алып келген. Ал қазақ ұлттық аспаптарының ішінде домбыраның де түр-түрі бар. Атап айтқанда, тұмар домбыра, қалақ домбыра, тіпті Абай Құнанбайұлының, Құрманғазы Сағырбайұлының, Біржан салдың, Ақан серінің, Қаныш Сәтбаевтың домбыраларының көшірмесі қойылған.
Ауыз әдебиетінде Жошы хан әңгімесі бойынша, домбыраның ішегіне қорғасын құйылып, көмейіне ойық түсті деген әпсана бар. Соның нағыз үлгісі – сылдырман домбыра болуы мүмкін деген болжамды мысалды естідік. Ол – ирандық бағыттағы аспап. Аспаптанушы, зерттеуші, қалпына келтіруші Азамат Бақияның айтуынша, қазіргі домбыраның үлгісі 30-шы жылдары ғана шығып, кең таралған. Оған дейін домбыраның бұл түрі мүлде болмаған. Бұл – Қамар Қасымов пен ағайынды Борис және Эммануил Романенколардың бірлесіп тапқан аспабы. Орыстың прима аспабының үстіңгі жағын домбыраға ұқсатып жасаған. Аспаптанушының айтуынша, домбыраның қай түрі болмасын, олар әр өңірде әртүрлі пішінмен жасалған. Оған жергілікті өңірдің ағашы да маңызға ие. Соған байланысты төкпе, шертпе күйлер пайда болған.
Көне аспаптардың сүйемелдеуімен авторлық композициялар жазып жүрген JOSHY QAZAQ NATIONAL GROUP мультиаспаптық ансамблі бірқатар шығармаларын ойнап, біз білмеген аспаптардың дауысымен, тарихымен таныстырды. Азамат Бақия ең бірінші сазсырнай аспабынан бастап, сыбызғы, шаңқобыз, доңыз қауақ және кернейге дейін тарихи сипаттамасын айтып, әр аспапта музыкалық шығарманы орындап берді. Айтуынша, сазсырнайдың дауысы алыстан ыңылдап ән айтқан жас баланың дауысына ұқсайды, өте жұмсақ. Сазсырнайды тек қазақтың ұлттық аспабы десек қателесеміз. Ол түркітілес халықтың бәрінде бар және әрқайсысы түрліше атайды. Аспаптың бәріне ортақ атауы – аккорина аталатынын да Азамат Бақиядан білдік.
– Музейде сазсырнайдың 600-ден астам қоры жинақтаулы. Оны кез келген саздан, балшықтан жасауға болады. Бірақ домбыра ағашы сияқты сазсырнай жасалатын саз да әр өңірдің топырағына байланысты, бір-біріне ұқсамайды. Ал сыбызғы – қазақ даласында ең кең таралған аспап. Тіпті, домбыраның өзі таралу жағынан сыбызғыдан кейін тұрады. Оған дәлел, Шоқан Уәлиханов еңбегінде екінің бірі сыбызғыда еркін ойнай алатынын айтқан. Сыбызғының бір уақыттарда жоғалып кеткен кезеңі де болған. Бірақ түпнұсқасы Моңғолия мен Қытай қазақтарында өзгеріссіз сақталды. Ондай түрі осы өнер музейінде тұр, одан басқа атақты 60 сыбызғышының сыбызғысын да осында әкелдік, – деді Азамат Бақия.
Сыбызғының тарихы ертеден басталса да, сыбызғышылар жеке-дара ойнаған. Бүгін де ансамбль ойнаған орындаушылар жоқ. Сондықтан JOSHY QAZAQ NATIONAL GROUP-тың орындауында сыбызғының толық ансамбльде ойналуына куә болған алғашқылардың бірі болдық. Мультиаспаптық ансамбль екі апта бойы сыбызғышылардың басын біріктіріп, дайындығын пысықтаған екен. Сыбызғы типтес аспаптың бәрінде ысқырық болғаны үшін дауыс шығады, ал сыбызғыда табиғи ойығы арқылы дауыс шығады. Аспаптанушы Азмат Бақия бұл аспаптың ертеде қурай шөбінен жасалғанын айтты. Бірақ қазір қурайдың орнына ағаш пайдаланылады.
Бақсылардың аспабы танылған шаңқобыздың шаңғыауыз деген түрі де бар. Одан шыққан небір дыбыстар «ем болады» деген түсінік берген-мыс. Бірақ бұл аспап қазір заманауи музыканы да орындап бере алады. Музыкалық ансамбльдің орындауында байқағанымыз осы. Шаңқобызбен рок, рэп үлгісіндегі әуеннің ырғағын да айнытпай дәл келтіруге болады. Ал керней аспабының дауысы 4 шақырымға дейін жетеді екен. Трубалық аспаптардың 5 түрі бар, соның бірі керней болса, екіншісі – ұра. Оны жаугершілік заманда көшпелі халықтың біразы қолданған. Егер соғыс біткеннен кейін ұра аспабы ойналса, жеңістің белгісін білдіреді. Музыка зерттеушісі Жарқын Шәкәрімнің еңбегіне сүйенсек, 5 кернейшіні 5 шақырым сайын қойса, 20 шақырым жердегі ақпаратты 1 минутқа жеткізбей білуге болады. Яғни, ақпарат дегеніміз сол кездегі белгілі бір оқиғаға қатысты соғылған дабылдың дауысын жеткізу еді.
Бізді таңғалдырғаны, доңыз қауақ аспабы. Бұл – жолбарыстың ақырған дауысын шығаратын аспап. Яғни, аңшылықпен қатар, жолбарысты үркітіп қорадағы малды қорғап қалған. Осылайша, ата-бабамыздың аңшылық мәдениетін ертеден игергенін байқауға болады. Доңыз қауақ аспабын жасау үшін піскен қауақтың төменгі жағын қиып алып, ішін тазалайды. Сосын диаметрі үлкен жақ бөлігін серке малының өңделген шикі көңімен (қарын) қаптап, шеңбер ортасын тесіп, аттың құйрық қылын ұшынан жоғары қарай шығарып қояды, арнайы былғарыдан жасалған белдікті қауақтың ортаңғы бөлігіне бекітіп, бір жағынан табанға салып бекіту үшін үзеңгі-бауын жасайды. Доңыз қауақты атты адам оң жақ аяғына байлайды. Ат үстінде отырып екі бөлік матаны ылғалдап алып, ылғал матамен аттың қылын кезектесіп тартқанда, кәдімгі жолбарыстың дауысы шығады, жолбарыс өз дауысын естіп үркіп қашады.
Музей директоры Баянды Сахарияұлының айтуынша, жорық дабыл аспабы жалғыз осы Өнер музейінде ғана сақтаулы. Жорық дабыл – сиыр терісінен жасалатын аспап.
– Аспап кісі бойымен бірдей жануар терісінен жасалады. Сондықтан тек өгіздің терісінен ғана жасадық. Аспаптың тіпті темірді майыстыруға да күші жетеді. Егер бетіне жырық түспесе кез келген нәрсені оңай-ақ жығып береді. Неге жылқынікі емес дейтін шығарсыздар? Өйткені жылқы терісі көбіне тұрмыстық заттарды жасауға қолданылады, қысқасы жылқы терісінен ешқандай аспап жасалмайды. Жорық дабылға ұқсас «аттаныс» аспабы да бар. Бірақ оның айырмашылығы сиыр терісінен емес, тайынша терісінен жасалады. Оған да өгіздің терісін салып көріп едік, ағашымен қосып сындырып жіберді, – деді аспаптанушы А.Бақия.
Музей шеберханасының қызметкерлері ұлттық аспапты орындаушылардың ыңғайына сай келетін формада да жасап шығарыпты. Мәселен, домбыраның мойнынан орта тұсынан бұрап шешілетін түрі қазір ұшақта алып жүруге өте ыңғайлы. Шеберлердің айтуынша, оған дәстүрлі әншілердің сұранысы да артып отыр. Ал жетіген балабақша мен мектеп балалары үшін жаңғыртылып жатыр. Оны Jetigen kids деп атауға да болады. Оның ерекшелігі бала жасына қарай, аспаптың көлемі өзгеріп отырады.
Түрлі аспаптың дауысына қанық болып, тарихымен танысып болғаннан кейін Азамат Бақия сазсырнай жасаудың техникасын көрсетті. Оған Жошы хан кесенесі жанындағы сазды пайдаланды. Сазсырнай жасау небәрі 30-40 секунд уақыт алды. Оны арнайы қалыпқа салып жасады. Қалыптан шығарылған сазсырнайдың кебуін екі минут күту керек. Музей қызметкерлері сыбызғы ұстап тұрған балбал тастың мүсініндегі сазсырнайды бізге ұсынды. Сөйтіп, өзімізбен бірге ұлттық аспабымыздың бірін музейден алып шықтық.
Сымбат БАУЫРЖАНҚЫЗЫ
