Жазушы кейіпкерлерінің мінез-құлқы мен ой-толғаныстары арқылы қоғамдағы әлеуметтік құбылыстарды, адам мен табиғаттың үйлесімін көркемдік биікте жеткізе білді. Қазақ әдебиетінің дамуына елеулі үлес қосқан көрнекті қаламгердің қызы, тектінің тұяғы Баян Исабаевамен әкесі туралы сыр шерттік.
– Биыл қазақтың қабырғалы жазушысы Қалмұқан Исабайдың туғанына 100 жыл толды. Қалмұқан атамен көзі тірісінде тілдескенім есімде. Жұмыс бөлмесінде қалың кітаптың құшағында отырған шүйкедей ғана қарияның жадына таңғалып едім. Ол кісі соғысты да көрді, соғыстан кейін де біраз жыл Германияда қызмет етті. Әкелеріңіз елге келгенде қанша жаста болды?
– Иә, әкеміз 10 класты бітірмей, өзіне бір жас қосып, яғни 17 жасында соғысқа аттанған. Балалық шағынан өмірдің ауыртпалығын ерте сезіп, тез есейген. Жастайынан кітап оқуды жақсы көріп, рухани байлыққа ұмтылды. Сол әдеті оны биік арманға жетеледі. Сөйтіп, әкеміз әскери қызметінде – 12 жыл, оның ішінде соғыс біткеннен кейін 9 жылдай Германияның Ильменау қаласында комендант болып, елге 1954 жылы 29 жасында оралды. Бала кезімізде анамыз әрдайым: «Әкелерің елге оралғанда қолында үлкен қоңыр чемоданы болды», – деп еске алып отыратын. Сол чемоданның ішінде қолжазбалары мен суретке толы блокноттары жататын. Әкеміз күндіз қызметте жүрсе, кешкісін қолына қалам алатын. Оған қоса, архивте көп уақытын өткізіп, деректерді зерттеп, шығармашылық материал жинаумен айналысатын. Жастайынан тәртіпті, еңбекқор, батыл әрі өзін-өзі ұйымдастыра білетін жан еді. Уақытты босқа өткізбейтін, өзгелерден де соны талап ететін. Соғыстың ауыртпалығын бастан өткізсе де, ешқашан қатал адамға айналған жоқ. Керісінше, өмірдің қуанышы мен қиындығын қатар қабылдап, барға қанағат етіп, тіршіліктің әр сәтін бағалауды үйренді. Әкеміздің өмірге деген осындай қарапайым да биік көзқарасы бізге де өнеге болып қалды.
– Анаңыз бен әкеңіз бір ауылда өскен. Зәбира апа өмірге келгенде, әкеңіз 12 жаста болыпты. Сонда нағашы апасы Күләш: «Өскенде осы қызды саған берем», – деп қалжыңдапты. Ең қызығы, Қалмұқан ата Зәбира апаның анасын «Тәтті апа» деп атапты. Қаламгер анаңызға: «Сенің құның бір қап тезек», – деп әзілдейді екен. Ол кісілердің бұл әңгімесі сіздерге де жақсы таныс шығар.
– Бала кезімізде әкеміз үнемі әзілдеп: «Анаңның құны – бір қап тезек» деп айтып отыратын. Бұл сөздің де өз тарихы бар еді.
Ата-анамыз бір ауылда көрші болып тұрды. Соғым сойғанда бір-бірлерін көрші болып сыйласып шақыратын. 1937 жылы нағашы әжеміз босанар сәтте он екі жастағы әкемізді Күләш шешей бір қап тезекке жұмсапты. Сол кезде: «Шынашақтай қыз туды, ертең саған беремін», – деген қалжың айтылыпты. Сол қыз кейін біздің анамыз болған. Жылдар өте анамыз ару қыз болып бойжетеді. Анамның үйінде бие ұстайтын. Анам он жеті жасында май шелегіне бие сүтін құйып, оны пісіп көмектесетін. Ал соғыстан оралған әкеміз ауылға жиі келіп, анамыздың атасына сәлем беруге келеді екен. Сол кісімен әңгімелесіп, қымыз ішетін. Ақыры, екеуі табысып, шаңырақ көтереді. Әкеміз тәртіпті, жинақы офицер болса, анамыз ісмер, ширақ жан еді.
Әжелеріміздің барлығы қолөнерге жақын, шебер жандар болатын. Киім тігетін, ою ойып, жүн түтіп, сырмақ жасап, алаша тоқитын. Ал папамыздың анасы арабша «Хисса» оқып, бізге рухани нәр сыйлайтын. Жақсы көріп, сыйластықпен қарағандықтан, туыстарымыз әке-шешеміздің аналарына «Тәтті апа» деп еркелетіп айтатын. Бұл атау кейін бізге де дарып, балалар мен немерелері де жалғастырып кетті.
Ата-анамыз өмір бойы тату-тәтті ғұмыр кешті. Біз олардың бір-біріне дауыс көтергенін де, ренжіскенін де ешқашан көрмедік. Анамыз әрқашан әкемізге сый-құрметпен қарап, ал әкеміз анамызға сенім артып, қолдау көрсетіп отырды. Анамыз бізді тәрбиелеуде әкеміздің еңбегіне құрметпен қарауға үйретті. «Әкең жұмыс істеп жатыр, шуламаңдар», – деп жиі ескертіп отыратын. Олардың бір-біріне деген сыйластығы мен үйлесімді қарым-қатынасы біз үшін өмірлік өнеге болып қалды.
– Қаламгердің ең алғашқы әңгімесі «Баян» деп аталады. Сол атауды сіздің құрметіңізге қойды ма әлде әңгіменің атауын перзентіне берді ме? Жазушының «Айқыз» дейтін романы бар. Тағы бір қызының есімі – Айқыз. Жазушының ұрпағының бәрі шығармаларының атауымен тығыз байланысты ма?
– «Адамның кәсібі оның өміріне өз таңбасын қалдырады» деп бекер айтпайды. Әкеміз де бүкіл ғұмырын кейіпкерлерін зерттеуге арнады. Адамдардың мінез-құлқын, іс-әрекетін, отбасы мен болмысын жылдар бойы қадағалап, танып-біліп, саралады. Әр кейіпкері оған тек зерттеу нысаны ғана емес, өз баласындай қымбат еді. Сондықтан да ол әрбір жанды үлкен құрметпен қабылдап, олардың өмірінен тағылым іздейтін. Осы қасиеті оның адамға деген сүйіспеншілігін де, кәсібіне деген адалдығын да айқын көрсететін. Сондықтан болар, әкеміз өміріндегі көп нәрсе жайдан-жай емес сияқты. Мәселен, 1967 жылы «Айқыз» романы жарық көрсе, дәл сол жылы дүниеге келген қызына Айқыз есімін берді. Кейін «Соңғы ерлік» кітабы белгілі революционер, чекист Серікқали Жақыпов жайлы еді. Әкем осы тұлға жөнінде деректер жинап жүрген шақта қатарынан дүниеге екі ұлы келіп, оларға Серік пен Қали деп ат қойды. Мені Баян деп атады, себебі мен Баянауылда дүниеге келдім. Ал кенже сіңліміз Алматыда туғандықтан, есімін Алма деп қойды. Біз бұны әкеміздің туған жерді ұмытпай, қадірлеу үшін жасаған өнегесі деп білеміз. 2000 жылы әкеміз Берлиндегі бір көшеге Абай есімінің берілуіне себепкер болғаны баршамызға мәлім. Бұл оның халқына жасаған үлкен қызметінің бірі еді. Кейін 2002 жылы туған немересіне де Абайдың әжесінің есімін ардақтап, Зере деп ат қойды. Мінеки, осыдан-ақ байқауға болады: әкеміз үшін шығармашылық пен өмір бір-бірімен тығыз байланысты болды. Оның кейіпкерлері – өмірінің айнасы, ал балалары мен немерелерінің есімдері – сол өмірдің жалғасы іспетті.
– Қалмұқан атаны білетіндер қалжыңға жақын, әзілі бөлек жан болғанын жазып та, айтып та жүр. Отбасында да солай болды ма?
– Әкеміз әзілқой жан еді. Үйде бізбен әңгімелесіп қана қоймай, әр сөзін қалжыңға айналдырып, бірге күліп жүретін. Қазір есейген шақта сол әзілдері, жылы сөздері мен дана кеңестері қатты жетіспейді. Біз үшін ол сәттердің әрқайсысы ең қымбат әрі ең ыстық естелікке айналды.
Әзіл мен өмірді қатар өріп, әр жағдайға өзіндік мысқылмен қарайтын. Бір күні анамыз:
– Темекіні қашан тастайсың? – деп сұрағанда, әкеміз жай ғана күліп:
– Айналайын, кешір! Темекімен сенен бұрын дос болғам, тастай алмаймын, – деп жауап бергені әлі есімізде.
Әкеміз бізге ешқашан да қатты сөйлеп, ұрыспайтын, жай ғана ескертулер жасайтын. Бірде қызыма қаттырақ дауыс көтергенімде, бөлмесінен шығып келген әкеміз:
– Байым, антипедагогический дауыс шықты ғой?! – деп жұмсақ ескерту жасаған.
Алма сіңлім құрбыларымен кездесуге дайындалып, бетіне макияж жасап отырғанда, әкеміз қарап тұрып:
– Алмашкам, әдемі сұлу қыздың суретін салып жатырсың ба? – деп әзілдегені де бар.
Тіпті, бөгде тілден де қалжың табатын. Бір күні америкалық жігіт Қалиды сұрап, телефон шалғанда, әкеміз сабырмен:
– Қалқам, ол үйде жоқ, – деп қазақша жауап беріпті. Анамыз таңырқап:
– Қазақша жауап бергенің қалай? – дегенде, әкеміз жайбарақат:
– Несі бар, ол өз тілінде сұрады, мен өз тілімде жауап бердім, – деп жауап берген.
Әзілдері таусылмайтын. Біз де, анамыз да сол қалжыңдарын еске алып, күн сайын сағынамыз.
– Әкеңіздің ең жақын достары кімдер еді? Одан бөлек, қандай ақын-жазушыларды жиі көретін едіңіздер?
– Әкеміздің достары да көп болатын. Үлкен буындағы ағаларымен де, кейінгі жас ақын-жазушылармен де араласып, сыйласып жүрді. Кітаптарын қолтаңбасымен сыйлап беретін. Ғалымдармен де жиі бас қосып, жаңа шыққан әдебиеттер жайлы пікір алмасатын. Әзілдесіп, сырласып, кейде біздің үйге де жиналатын. Біз, балалар, сол әңгімелерді тыңдап өстік. Әкемізді үлкендер де, жастар да сыйлап, құрмет тұтты. Достары өте көп еді. Бәрін атап өтпесек, біреулері қалып қойғандай көрінер. Бірақ біз үшін олардың барлығы әкеміздің көңілге қымбат жолдастары болатын.
– Жазушының қаламынан бөлек, жеке хоббиі болды ма? Ол кісінің өмірдегі басты ұстанымы қандай болды?
– Әкеміз кәсіби суретші болмаса да, романдарында тарихи тұлғаларды көркем бейнелеп қана қоймай, оларды қиялындағыдай етіп қағазға да түсіріп отыратын. Бұл – оның кейіпкерлерін тек жазушы ретінде емес, жан-тәнімен сезініп, олардың болмысын шынайы жеткізуге ұмтылғанының айғағы еді. Мысалға, әкеміздің қолынан шыққан Абайдың қырынан бейнеленген суреті әлі күнге дейін бөлмесінде ілулі тұр. Бұл – оның ұлы ақынды өз жүрегінде қалай қабылдағанының айғағы. Әкеміз үшін Абай тек зерттеу нысаны емес, ой-әлемін терең түсінген рухани тұлға еді. Сурет салу қабілеті біздің отбасымызда кенжеміз Алмаға дарыды.
Жиналыстарда отырған сәттерде де ол жолдастарына арнап шарж салып, бейнелерін дәлме-дәл келтіретін. Әзіл-қалжыңға құрылған шарждарында да адамның мінезін, көңіл күйін шебер жеткізетін. Мақсатқа ұмтылу – әкеміздің басты қасиеттерінің бірі болатын. Күн сайын «кемінде он парақ қолжазба жазуым керек» деп өзіне талап қойып, оны мүлтіксіз орындап отырды. Әкеміздің өмірлік ұстанымы – елге адал қызмет ету. Ол қай істе де осы қағидасынан айныған емес.
– Соғыс салған жара аз емес. Әкеңіздің де жүрегінде ізі қалған шығар. Денсаулығына әсерін тигізді ме?
– Иә, рас, әкеміз соғыста жараланып, елге оралды. Бірақ сол сұрапыл соғысты бізге әңгімелеп айтпайтын. «Жүректеріңе ауыр болады» деп қорғайтын. Қысқа ғана: «Қайтесің оны? Сендер сұрапыл соғысты ешқашан көрмеңдер», – деп жауап беретін. Жаралы болса да, жұмыстан бір күн қалмаған.
Жасы ұлғайған кезде ғана қолына таяқ ұстады. Дәрігерлерге, санаторийларға баруға да мүлде ықылас танытпайтын. «Кітап жазуға уақыт болмай қалады» деп түсіндіретін.
Әкеміздің қайсар мінезі бізге үлгі болды. Ауырса да сыр білдіртпей, елге қызметін жалғастыра берді. Өмір бойы қиындыққа мойымай, адал еңбек етудің, елге қызмет қылудың үлгісін көрсетті. Оның осы қасиеті бізге өмірлік сабақ болды.
– «Әке – балаға сыншы» дейді. Әкеңізден не үйрендіңіздер?
– Жазушылық – әкеміздің өмірінің бір бөлігі болса, отбасы – екінші бөлігі еді. Біз барлығымыз қазақ мектебінде оқыдық, ал әкеміз: «Қай жерде жүрсеңдер де қазақша сөйлеңдер, ана тілді ұмытпаңдар», – деп үнемі айтып отыратын. Бүгінгі күні ата-анамыздың бізге өмірде дұрыс бағыт бергенін ерекше қадірлейміз.
Мектепте жүрген кезімізде кешке қарай бізбен отырып, үй жұмысымызға көмектесетін. Географиядан сұрақ туындаса, өзінің үлкен қызыл офицерлік атласын алып, картадан көрсетіп түсіндіретін. Тарих пәнін түсінбегенімізде кітапты ашып, бірге оқып, пікірлесіп, талқылау жүргізетін. Сол сәттердің барлығы қазір ең ыстық, ең бақытты естеліктер ретінде қалды.
Әкеміз жұмыста да, үйде де бәрін жоспарлап, тәртіппен жасайтын. Кейде жұмыстан үйге келген соң аз тынығып алып, жазу машинкасына отырып, кезекті әңгімесін басып шығаратын. Кейін біздерді шақырып: «Жаңа басылған беттерді қарап шығыңдар, қателерін тап», – деп өтініш білдіретін. Сол кезде біз оны ойын сияқты қабылдасақ та, қазір ойласақ, әкеміз оқуға деген сүйіспеншілікті, мәтінді түсініп, талдай білуді үйреткенін түсінеміз.
Кейде кеңес сұрағанда, әкеміз ешқашан дайын жауап бермейтін. Керісінше: «Сен осы адамның орнында болсаң не істер едің?» – деп сұрақ қоятын. Біз ойланып жауап бергенде жай ғана күліп, басын изейтін. Сол сәтте ойымыздың дұрыс екеніне көзіміз жететін.
Ата-анамыз үйде ешқашан ұрыспайтын, дауыс көтермей тәрбиелейтін. Олар іспен көрсетіп, айналасына деген сыйластықпен бізге үлгі болды. Үйде де, жұмыста да ұқыпты, уақытты бағалай білетін. Сол болмысын көріп, біз де сондай болуға тырыстық. Олардың сабырлы мінезі бізге үлкен мектеп болды. Ата-анамыз дауыс көтермей-ақ, ісімен тәрбиелеуге болатынын дәлелдеді.
– Зәбира апа немерелеріне аталары туралы жиі айта ма?
– Анамыз әкеміздің өмір жолы туралы бізге де, немерелеріне де мақтанышпен айтып отырады. Сағынғанда мақалалары мен кітаптарын қайта оқып, суреттерін қарап, әзілдерін еске аламыз. Биыл әкеміздің өмірден озғанына 10 жыл толған екен. Осы уақыт ішінде «Жолдас комендант» романы қайта басылып, Алматыдағы тұрған үйіне мемориалдық тақта орнатылды. Баянауылда Шәкен Айманов атындағы мектеп-интернатында Қалмұқан Исабай атындағы қазақ тілі мен әдебиеті кабинеті ашылды. Павлодар қаласындағы бір көшеге әкеміздің есімі берілді. Баянауыл аудандық кітапханасына Қалмұқан Исабайдың есімі берілді және сол кітапханада Қалмұқан Исабай оқулары өтті. Әкеміздің 100 жылдығына орай «Шоң би» тарихи трилогиясы қайта басылып, Павлодар мен Баянауылда ғылыми конференция, дөңгелек үстел, прозалық шығармашылық байқаулар мен хоккей турнирі және сабантой өтті. Отбасымызбен барлығымыз жиналып бардық. Қазақстан Жазушылар одағы да әрдайым қолдау көрсетіп, бізді іс-шараларына құрметпен шақырып келеді.
Мұның бәрі – әкеміздің есімін кейінгі ұрпаққа аманат етуге бағытталған игі істер. Осы мерейтой аясында қолдау көрсетіп, әкеміздің есімін ұлықтауға үлес қосып жүрген Павлодар қаласы мен Павлодар облысының әкімдігіне, облыстық Мәдениет басқармасына, Баянауыл ауданының әкімшілігіне, музей қызметкерлеріне және оқырмандарымызға, сондай-ақ әкеміздің өмірі мен шығармашылығын құрметтеп, 100 жылдық мерейтойын лайықты деңгейде атап өтуге үлес қосып жүрген ағаларымыз бен апаларымызға Исабай отбасы және туыстары атынан шын жүректен ризашылығымызды білдіреміз және алғыс айтамыз.
Бұл іс-шаралар – аяулы да асыл, асқар тау әкеміздің есімі мен еңбегін кейінгі ұрпаққа жеткізудің ең үлкен сыйы деп білеміз.
– Қаламгердің орындалмай қалған арманы бар ма?
– Әкеміз анамызға: «Жазбаларыма ие бол», – десе, маған «балалардың үлкені болғандықтан «іні-сіңлілеріңе қарайласып, тату болыңдар», – деп өсиет етті. Баянауылда Зармұқан ағасының ұлы Тельман ағамызға, Шоқпар атамызға арнап, елге тас орнатыңдар деп аманат қалдырған екен. Бұл өсиетті орындау – біздің парызымыз. Әкеміздің осындай өсиеттері біз үшін үлкен жауапкершілік пен өмірлік сабақ болды. Ол бізді бірлікке, татулыққа шақырып кетті.
Шоқпар атамызға тас орнату аманаты – ата рухына тағзым, кейінгі ұрпаққа үлгі болар іс.
Осы орайда «Айқын» газетінің ұжымына алғысымызды білдіргіміз келеді. «Айқын» газеті әрдайым осындай мәнді, мағыналы мақалаларымен оқырманға ой салып, қоғамға пайдасын тигізе берсін. Ақпаратқа толы, пайдалы дүниелері көбейіп, оқырманы артып, абыройы биіктей берсін!
Әңгімелескен
Гүлзина БЕКТАС
