Поэзия этикасы немесе «Шомылып жатқан қыз ғой, ұят болады» позициясы

Ақын жуырда 70-ке толды. Жетпіс жылдық ғұмырында ақын ерекше құрмет тұтып, қадірлеген жанның бірі – Фариза Оңғарсынова. Өлеңі де бөлек, болмысы да бөлек ақынмен сырласу да ғажап қой.

– Өлең мен өмір: ақынды адам­заттан алшақтап тұратын қасиет неде?

– Тым алшақтық бола қоймас. Деген­мен бір қарыс болса да ал­шақ­тау бар сияқты. 

– Бір қарыс деген аз ба, көп пе?

– Аз-көптігінде емес, алаң көңілде жүретіндігіңде. Өлең өзіне, яғни елсіздікке тартады. Елсіздік болғанда, көңіл күйдегі елсіздікті айтам. Ал өзіңді қоғамдық ортаның алас-қапас тартылыс күші билеп бара жатады. Сөйтіп, екі жаққа елеңдеген елең ғұмыр – бұл. 

– Сонда шығармашылық адамына оңашалық тән бе? 

– Иә! Бірақ Шәкәрім сияқты шулы ортаны тастап, жапан далаға кету үшін шәкәрімдік қасиет керек. Ондай қасиет тек Шәкәрім әулиеде ғана болған. Ол кісіден басқа жапан далаға жан дүниесін жалғай алған кім бар?

– Сіз солай кете алар ма едіңіз?

– Жо-о-оқ! Шулы орта біздің туған үйіміз сияқты. Айқай-шу өмірдің әлдиіндей бізге. Тып-тын­ыштық үрей шақыратын сияқ­ты. 

– Неге үрей?

– Өйткені біз – жалғыздықтан жаман қорқатын дәуірдің адамдарымыз. 

– Сіз бір сөзіңізде кішкентай бала кезіңізде жапан даладағы Уәлі деген жерде екі-ақ үй болып тұрған­дықтарыңызды айтқан едіңіз?

– Иә, ол жерде мен 6 жасқа келгенше тұрдық. Нағыз елсіздік. 

– Елсіздіктің бала санасына әсері қандай болды екен?

– Ойнайтын бала жоқ еді.

– Көрші үйдің баласы болмады ма?

– Болды. Олар үлкен балалар еді. Аз уақытқа келеді де, орталық­қа кетіп қалады оқуларына.

– Қандай ойыншықтарыңыз болды?

– Ойыншық болған жоқ бізде. Түйенің бақалшағын қуыршақ етіп киіндіріп қоятынбыз. 

– Қуыршағыңыз болған жоқ па?

– Бір күні орталыққа дүкенге бардық анам екеуміз. Бір қуыршақ тұр екен. Үстінде көйлегі де, тіпті ештеңесі жоқ. Ол кездегі қуыршақ­тар сондай ғой. Әлгіге қызығып, анама: «алып берші», – деп едім, ол: «қой, мынау шомылып жатқан қыз ғой, үстінде киімі жоқ, ұят болад­ы», – деді. Есіме түссе, әлі күнге дейін күлкім келеді. Кейін мамама айттым: «сөйтіп айтып едің ғой, ала салсаң қайтетін еді, өзім киіндіретін едім ғой», – деп. Мамам ұмытып қалыпты, еске түсіріп біраз күліп алғанбыз. Бір жағынан, бұл тәрбие ғой. 

– Тәрбие? Қандай мағынада?

– Ұят дегеннің ойыншықтарға да тән болу керек екеніне сілтеме деп ойлаймын. Балада ойыншықтар арқылы да көп ұғым қалыптасады. Ойын­шық та тәрбие құралы.

– Демек, шетелден келіп жатқан қазіргі ойыншықтарға абай болу керек дейсіз бе?

– Иә! Бұл да қауіпсіздік мәселесі және ата-аналар да ой­ын­шықты таңдауда мамам айт­қан­дай, «шомылып жатқан қыз» деген сияқты сақтандыру позиция­с­ын ұстануы керек. 

– Елсіздегі екі үйдің басынан талай оқиғалар да өткен болар. Қаланың жағдайында қазіргілер үшін тіпті ерекше болатындары бар ма?

– Елсіздікке тән жағдай – кәдімгі тірі табиғаттың құбылыс­тарының ортасында жүресің ғой. Қасқыр көп еді. Түнде үй маңына келеді, ұлиды. Әкем аспанға мыл­тық атады. Әрі үрейлене, әрі қыз­ық­тап па, әйтеуір, терезеден қарайтынбыз. Көздері от сияқты жылтырап, олай-бұлай жүргенін көретінбіз.

– Қасқырлар сонда адамнан қорықпай ма?

– Қорқады ғой. Жабайы аңдар үшін адамнан қорқынышты не бар дейсің. Олар адамның күшінен емес, айласынан қорқатын болуы керек. Біздің үйде 5-6 ит болды. Аңшы иттер еді. Солардың ішінде қасқырдан тайсалмайтын Қарауыз деген төбет болды. Үлкендігі есек­тей деу­ге болатын шығар. Әкем айтып отыра­тын еді: «басқа­лары Қарауыз бастаса ғана», – деп.

– Сіздің өлеңдеріңіздің тақыры­бы табиғатпен астасып жатады. Мүмкін ол кішкентай кезіңізде осындай елсіздікте өс­кендіктен емес пе екен? 

– Ол да мүмкін. Қыста тып-тыныш болғанымен, жазғы жай­лауға төңірекке мал ауылдар көшіп келеді. Әрегіректе көөөп шыңырау­лар бар еді. Мен мектепке бармай тұрып, санауды сол шыңырауларды санаумен үйрендім. 37 шыңырау еді. Мал­­шы­лар сол шыңыраулардан мал суаратын. Күндіз адамдары келіп малдың кешкі келуіне дейін түйеге жегілген шы­ғы­рмен су тар­тып, ұзын-ұзын астау­ларды суға толтырып кетеді. Кейде кешке мал келем дегенше, киіктер келіп, суды дым қоймай ішіп кететін еді. 

– Ол жақта киіктер де болған екен ғой?

– Иә, киіктер қарақұрым болып қаптап келеді. Олар ала­сапы­ран құйын сияқты, жолындағы ештеңеге қарамайды. Бұрылуды білмейді. Жолындағыдан қарғып өтеді. Қағып өтеді. Киіктер келе жатқанда: «үйге кіріңдер, киік келе жа­тыр», – деп үлкендер айқай салатын. Киіктер ошақ басындағы шелек-мелек, қазан-шәйнектің бәрін даңғырлатып-шалдыр­латып таптап өте шығады. 

– Сонда олар адамнан сескенбей ме?

– Олар көп қой. Қалқайып тұрған 2-3 адамды не қылсын?! Көптігі – олардың қорғанысы. Әр­қайсысы өзін көппін деп сезі­неді. Мысалы, жүз тұяғым бар деп сезінетін сияқты. Қуат-күшім де жүз есе деп. Тобыр эффектісі жақсы жұмыс істейді оларда. Адам­дарға солай манипулияция жасайды деуге болатындай.

– Олар сонда күнде келе ме?

– Күнде келмейді. Бірақ олар су ішіп болғаннан кейін құдық басында жатып алады кетпей. Әкем оларға да аспанға мылтық атады. Мылтық атылғанынан-ақ қыр астындағы малшылар біледі киік­тер астаудағы суды ішіп кет­кенін. Олар ашуға басып, қайтадан келіп, әлекке қалып жүретін. Соның бәрі әлі көз алдымда, қас­қырлар мен киіктердің ортасында өстік деуге болатындай жағдай еді.

– Ер азаматқа қарағанда әйел ақындар­дың өлең жазуға мүмкіндігі аз секілді ме? Қалай ойлайсыз?

– Өлең жазуға көп уақыт қажет емес. Аса көп мүмкіндіктің, аса бір баптың да қажеті шамалы. Өлең ұзақ, телміріп жазып отыра­тын жазушылық емес. Көлемді поэма жазатын болсаң ғана отыра­сың. Ал былайынша – баяны жоқ дүниені қуып жүрген бір сәттеріңде бір инсайттар келе қалады. Өлең болып түзіледі. 

– Ол қалай?

– Жүйе-жүйкенің жаңаша мобили­зациясын сезіне қалатын бір сәт пайда болады. Үнемі емес, әрине. Дегенмен болады. 

– Үнемі келтіру үшін не істеу керек?

– Ештеңе. Келді ме, жазылады. Келмей ме, онда қолыңды бос, басыңды қос қыл­ып қойсаң да жаз­ыл­майды.

– Қағаз бен қалам адамның жанынан үнемі табыла бермейтін шығар. Қалай ойлайсыз?

– Бұрын қолмен жазатын едік, қазір қолмен де, клавиатурамен де, айфонға дауыстап та жаза саласың. Өлең келген кезінде сорпа сапырып отырып та жаза беруіңе тура келеді. Өлеңің сорпа­ның бетінде жүзіп кел жатқандай болады. Өйткені сол сәтінде жаз­басаң, бітті. Ол сенің сорпа сапыр­ып отырғаныңды не қыл­сын?! Ұша­ды да кетеді. Оны ғарыштың қай қиырынан табасың, сондай сәтте ұстап қалмасаң. 

 – Ол кейін еске түспей ме?

– Қазақтың классик ақыны Серік Ақсұңқарұлы осы таяуда жаңадан жазған бір өлеңін жіберді. Жіберді де, айтты. «Мұның алдында жазғаным аяқ астынан, тасқындап келген күйінде жазылып еді. Қалай екенін білмеймін, мен оны сол бойда жоғалтып алдым. Компью­терді шарқ ұрып таппадым. Сосын есіме түсіріп отырып, қайтадан жазып шықтым. Бірақ алдыңғысы мықты еді, әттең қолдан шығып кетті», – деді. Сонда, соңғысы – негізгі ойды еске түсіріп отырып, өзін-өзі күштеп жазғаны. Бұл да мықты. Бірақ алдыңғысы ғарыштан құйылып келген динамикасымен жазылған ғой. Оның мықты бола­тыны содан. Серіктің өкінішін түсіндім.

– Отбасының рөлі алдыңғы орынға шыққан сәтте ақынға өлең жиі қона бере ме?

– Өз жағдайыма қатысты айтатын болсам, оған отбасылық­тың еш қатысы жоқ. Және өлеңнің келуін жиі деп немесе сирек деп күнтізбелік өлшемге сыйғызып айту қиын. Кейде ноқта боларлық бір сөз тіркесі ойға келе қалса, өлеңнің өзі-ақ жетекке ілесе береді. Кейде екі-үш күн бойы сол аурада жүресің. Өлең өзіңде емес, өзің өлеңнің ішінде жүргендей боласың. Кәдімгі қатар отырып шәй ішіп. Бір-біріңмен тілдесіп. Айналаңдағы у-шуды елемей. Ол бір ғажап сәттер. 

– Ондай сәт жиі бола ма?

– Жиі емес. Жиі болса, күнде өлең жазып отырар едік қой. Жәй уақытта сөздің бұлдысы ауызға түсе бермейді. Кейбір өлең жол­дары «ішіп алған» сияқты кейіпте келіп тұрады. Яғни, түсініксіз, не айтқысы келгенін ұқпайсың. 

– Ондай кезде анаңыз айтқан «шомылып жатқан қыз ғой» деген сияқты сақтандыру позициясын ұстанасыз ба?

– Сақтандыру позициясы болуы керек. Поэзияның өзіндік этикасы, ішкі мәдениеті сақталу керек. Лас, дөрекі сөз поэзияның ақсүйек болмысын бүлдіреді. Нағыз ақындар – өз поэзиясын таза ұстай ала­тын­дар.

– Жазу үстінде қандай сезімде немесе жағдайда боласыз?

– Ерекше көтеріңкі көңіл күй келеді. Бірақ жазып болған соң, қатты шарша­ғаныңды білесің. Шамасы өлең бүкіл тұрпат-тамыр­ың­нан, жүйе-жүйкеңнен қайнап шығатын сияқты. Жазып отырғанда ол өзіңе байқалмайтын болуы керек.

– Анаңыз бен Анамдай болған Фариза апайға арнап, өлең жаза алмадым дейсіз. Ақынның көпшілігі Ана туралы көп толғай бермейді. Мүмкін, жүрек түкпіріндегі әдемі сезімді дәл суреттеп бере алмай ма екен?

– Анам туралы өлең жаза алма­ғаным сияқты, оны неге жаза алмағанымды да түсіндіріп бере алмаймын. Тіл байлығы деген керемет қой, бірақ ол сезім бай­лығын суреттеуге шамасы жетпейді. Тіл байлығымыз сезім байлығының екі-үш тамшысындай ғана шығар.

 – Жазушы Төлен Әбдік «Егемен Қазақстан» газетіне берген сұхбат­ында қазі­рг­і жастар қазақ кеңес әдебиетінің не­­гізін қалаған аға буын жазушылардың көбінің шығарма­ларын оқи бермейтінін, оның себебін заман ағымының өзгеруімен, баяғыдай цензураның болмауымен байлан­ыстырады. 

– Себеп – Төлен аға айтқандай, замана ағымының өзгеруі және әдебиетті насихат­таудың жаһандық тұсауға түскендігінен деп ойлай­мын. 

– Неге тұсауланды дейсіз?

– Қазіргілер көркем әдебиеттегі формат­пен ойламайды. Қоғамның ойы мүлдем басқа жақта. 

– Бірақ біз көркем әдебиетпен өстік, солай ойладық та. Сөйтіп, осы дамыған заманға жеттік қой? 

– Иә! Соның бәрінде біздің ұрпақ жаңа бір нәрселерді іздеп жүр­ген еді ғой. Оны негізінен көркем әдебиеттен іздедік. Сөйтіп, осы кезеңге дейін алып келдік. Бұл – біз орындаған миссия. Ал ендігі ұрпақ – олар да баяғы біз сияқты жаңа бірдеңе іздеп жүр. 

– Бірақ олар оны көркем әдебиеттен іздеп жүрген жоқ сияқты ма?

– Олардың көші цифрға қарай кетті. Ал енді олардан кейінгі ұрпақ та бұлардың цифрын емес, сол цифрды баспалдақ қылып тұрып, өздерін адамның емес, жасанды интеллектінің ұрпағымыз деп айтқанды ұнататын болады деп ойлаймын. Және өздері жаса­ған сол жасанды интел­лек­тіге елік­тейтін шығар. 

– Қазақ кеңес әдебиеті мен қазіргі заманауи әдебиеттің арасында үлкен айырма­шылық байқала ма? Екі түрлі заман әдебиетінің бір-бірінен айырмасы бар ма?

– Әрине, бар. Ол өзгешелікті кейінгі­лердің ойлау машығындағы жаңа инсайт­тардың ашылуымен түсіндіруге болады. Әр ұрпақ өз идея­сымен туады. Ол бұрын­ғылар­дың шеңберінде қалам десе де қала алмайды. Қалса, бір көйлекті күнде киіп жүргенмен бірдей болар еді. Қоғамға жаңа идея керек. Бірақ ол идеялар бұрын­ғыларды тастабан етіп барып туын­дайды. Бұрынғы сахабалар да, әулие-пірлер де өзіне дейін­гілерден нәр алды емес пе? 

– Поэзия күйреуік боп барады. «Жыл­аңқы өлеңдер көп жазылады» деген пікірге қалай қарайсыз?

– Жылаңқы өлең жас кезде, әсіресе ақын қыздарда көп болады. Оның себебі – қыз бала табиғатын­дағы біреу мені аяса екен, біреу еркелетсе екен деген ішкі та­би­ғи қажеттіліктен болар деп ойлаймын. Жас 30-дан асқаннан кейін еркелік жайына қалады. Сосын қайратты өлеңдер жазыла бастайды немесе жастықтың лебімен топырлай келгендердің қатары сирей бастады. 20 шақтысынан екеу-үшеуі қалса, соның өзі олжа.

– Неге тастап кетеді деп ойлайсыз?

– «Тау басында жел жүрер» дегенге келтіріп айтсақ, жастық щақтың өзі поэзия ғой. Жүріс-тұрысың, сөзің, көзің, өзің – бәрі поэзия сияқты. Өлең жаздыр­тады. Сосын адам өмірі бірте-бірте про­за­лық сипатқа ие болады. Прозалық сипаттағы өмірің бірте-бірте драма жанры сияқтанады. Ал жас алпыстан асқан соң, тірші­ліктің бәрін екшей бастайсың да, өзіңді «ходячий» сын жанры сияқты сезінеді екенсің. Ал енді біреулер өздерінің дарынына тұншығып қалады-ау деймін. 

– Тұншығып деген қалай?

– Өздерінен өздері «өртеніп» кетеді.

– Қалай «өртеніп»?

– Неміс поэзиясының ғажайып өкілі Гельдерлин сияқты немесе қазақтың Гүл­закира Әбілдаевасы сияқты. Бұл екеуі де ақындықтың азабын шеккендер. Ол екеуінің бойында балалық аңқаулық есей­мей қойғандай. Бойларындағы сол балалық аңқаулық пен есейген сезім ит­жығыс­пен жүргендей болды-ау деймін. Ақындық деген – ол да бір өзіндік ішкі көрінбейтін фронт деп ойламын.

– Сонда ол дерт пе, сағыныш па, аңсар ма, не нәрсе? 

– Кейбіреулерге дерт болып қонатын болар. Дерт болмаса да, мойныңда бір парыз бар сияқты сезініп жүретінің рас. 

– Кімнің алдында? 

– Оның жауабы жоқ. 

– Жазатын кезде алдыңызда бір мақсат тұрмай ма? Кім үшін, не үшін жазып отырмын дегендей?

– Мен көп өлеңдерімнің қалай жазыл­ғанын, не мақсатпен, не үшін, неге бұлай айтылғанын өзім түсінбеймін де, білмеймін де. 

– Біреу махаббат лирикасын жырлайды, енді біреу еркіндік жыр­шысы болғысы келеді. Кей­біреулер рухты өлең жазуға арнайды. Оңайгүл Тұржан поэзиясының ерекшелігі неде?

– Менде махаббат тақырыбы жоқ. Ерекшелігі сол болар. Басқа ерекшелікті оқырман білетін шығар. Ал өзімнің білетінім – маған абстракция жиі келеді. Мысалы, «…Қара шашым жүр қоғам ішінде бұқырап, Айвазовс­кийдің тоғызыншы валынан келгендей», немесе «Жорықтар аттан түсе қап, тарихқа жаяу кеткендей», не болмаса «…Таулар­ың бөл­шек-бөлшек, осы жерде, Тас ғасыр тау лақтырып ойнаған­дай», немесе «…Жиналып алып толқимыз кейде, түс көр­ген теңіз секілді», немесе «…Осы да­ла­да сусыз-ақ өсе беретін, адыраспан­ның психологиясына таңғалам».

– Өзіңіз аңсаған дүниені шығармашы­лықтан таба алдыңыз ба?

– Таптым деп кесіп айтайын десем, бұл маңға о баста бірдеңе іздеп келмейтінің анық. Өйткені шығармашылық – ол аяқ­тал­­майтын дүние. 

– Сұхбатыңыз үшін рақмет, Оңайгүл апай! Енді… сұхбатқа қандай тақырып қойсақ екен?

– «Шомылып жатқан қыз ғой, ұят болады» пози­циясы» деп қоя салыңыз.

– Ойбоййй! Неге?

– Бұл – шығармашылықта да сақ­тандыру позициясының, яғни ішкі цензура болу керегіне сілтеме сияқты!

– Ең болмаса «поэзия этикасы» деген мәселені қосып көрсетейік.  

– Болсын!

Әңгімелескен Гүлзина БЕКТАС