Ұлттық өнерге жанашыр көзбен қарайтын зергер бүгінде әлемнің алпауыт елдеріне қазақ әшекейлерін танытып, өзінің нағыз шебер екенін де мойындатқан. Ұмытылуға шақ қалған әшекейлерімізді қайта тірілткен – оның ісмер қолдары. Көпке беймәлім және ұмыт болып бара жатқан ұлттық әшекей бұйымдар жасаумен айналысатын зергер Икрамжан Рафиковпен сұхбаттасқан едік.
– Икрамжан мырза, бүгінде қазақтың әшекейлері трендте десек те болады. Бірақ қазіргі қолданыстағы әшекейлерге қарағанда ұмыт болып не жойылып кеткені көбірек сияқты. Олардың философиялық мәні де ерекше болатын…
– Қазір қыз-келіншектер тағып жүрген әшекейдің бәрі бірдей. Ал қазақ әйелді қолындағы сақинасына қарап таныған. Мен бұған дейін өзім жасаған, ойдан шығарған әшекейлерді белгілі бір философиялық астарға сүйене отырып жараттым. Мысалы, «Билік жүзігі», «Әскер қыз» деген жүзіктер әйел адамның әртүрлі жасына арналған.
– Оларды қалай ажыратуға болады?
– Зергерлердің стилі әртүрлі болады және өздерінің қолтаңбасын қалдырғысы келеді. Осы екі жүзік менің қолтаңбам сияқты. Өйткені бұларды осы уақытқа дейін ешкім жасамады. «Әскер қыз» – 16 жастан асқан қыздар тағатын жүзік. Оның «Билік жүзігінен» айырмашылығы аса көп емес: оюы аз және көлемі кішірек. Нақтырақ түсіндірейін, сақина формасы батырлардың сауытына ұқсас болғандықтан, ою аз түседі. Қазақ қыздарының да батыр болғанын ескеріп, оны жүзік сипатына кіргізуге бел будым.
Ал «Билік жүзігін» 35 жастан асқан әйелдер таққан. Бұл жүзік – бір рулы елдің анасы, әйел көсемнің бейнесі. Қазақ даласында мұндай аналарымыз көп болды. Оның таққан жүзігі ешқайсысына ұқсамаған. Бұл жүзік үш бөліктен тұрады. Саусаққа толып киіліп тұратындықтан, бүгілуге тиіс, сондықтан оны үш бөлікке бөлдік. Жұмыс кезінде қиялға ерік береміз, формасын өзгертеміз. Сөйтіп, «Билік жүзігінің» қазір 20 түрлі нұсқасы жасалды. Театрда жұмыс істеген он жылым пайдасын тигізді.
– Театрда да жұмыс істедіңіз бе?
– Зергерлік өнерін үйренгенімнен кейін Ж.Шанин атындағы Шымкент қалалық академиялық қазақ драма театрында біраз жыл бойы жұмыс істедім. Ол жерде сахнаға керек-жабдықтарды, актерге керек заттарды істедік. Бірақ нағыз зергер болумен екеуі екі бөлек еді. Сондықтан біржола зергер болуға бет бұрдым.
– Әшекейлерді тек күмістен жасайды екенсіз. Әрі оны «мейірімді металл» деп атапсыз. Қазақ әшекейлерінің материалы қандай болған? Әшекей бұйымының материалы оның түріне қарай таңдала ма?
– Алғаш рет зергерлік бұйымымды күмістен жасаған едім. Мельхиордан да жасадық. Бірақ одан көбіне тұрмыстық заттарды жасайды. Ал қазір әшекейлер күмістен жасалғаны дұрыс. Өйткені күміс адам денсаулығына пайдалы. Оның құрамында микробты жоятын қасиет бар. Баяғыда әжелеріміз қолына қос білезік таққан. Себебі адамның қан қысымы жоғарылаған кезде әлгі білезік қарайып, қан қысымын реттейді. Тіпті, халық арасында тамақ адал болуы үшін әйел адамның қолында күміс жүзік болуы керек деген сөз де таралған. Осы үшін де күмісті «мейірімді металл» деймін. Кейде әшекейді сәндеу үшін алтын жалатып, тастардан сердолик, бирюза мен халцедон пайдаланамыз. Бұл тастардың түсі мен энергетикасы қазақ болмысына жақын келеді. Күмістің алтыннан бағасы әлдеқайда төмен. Айырмашылық мынада: егер алтыннан жасалған әшекей болса, оның салмағына қарай мән беріп кетеміз, ал егер күмістен жасалса, онда оның түріне, формасына қызығушылық пайда болады. Қарап отырсақ, әшекейлерді тек күмістен жасау бұрыннан қалыптасқан. Құрметті, бай адамға тарту, жоралғы беретін кезде сол күмістің үстінен алтын жалатылған.
– Өзіңіз айтпақшы, әшекейлер сәнді ғана емес, денсаулыққа да пайдалы болуы керек. Ол үшін, әрине сапаның рөлі ерекше ғой. Сіздің қолөнеріңіз ЮНЕСКО-ның «Шеберлік сапа белгісіне» ие болғанын естідік.
– Иә, бұл ЮНЕСКО көлемінде ұйымдастырылып отырады. Кез келген қолөнерші өзінің жұмысын тапсыра алады. Дүниежүзілік қолөнершілер ұйымы оны 16 пункт бойынша бағалайды, әр талапқа сай келген шебер жұмысы «Шеберлік сапа белгісіне» ие болады. Бұл сайысқа «Құдағи жүзік» атты туындымды өткіздім. Бұл әшекейдің де мағынасы қазақ дәстүріне негізделген. Яғни, бұл – қыздың анасы күйеу жігіттің анасына сыйлайтын жүзік. Екі саусаққа қатар киіледі. Шаңырақ көтерген жігіт пен қыздың арқасындағы құдалық байланыс берік болсын деген ниетте беріледі әрі анасы қызын құдағиына аманаттап тапсырғанының белгісі. Қазір бізде бұл жүзікті ешкім алмайды, қолданыста жоқ. Осылайша, мұндай құнды жәдігерлеріміз ақырын ұмыт бола бастайды. Өйткені олардың орнын қазір алтын, бриллиант сияқты қымбат асыл бұйымдар басып жатыр.
– Қиялыңыздан туып, қолыңызбен жасалған қаншама әшекей барын білдік. Оларды қазір көбі қолданбайды деп те жатырсыз. Бірақ соларды енді қалай сақтауға болады? Бәрін топтастырған жинағыңыз бар ма?
– Байқауға қатысу үшін зерттеген әшекей бұйымдар туралы жинақ жарық көрді. Ол «Батыс Қазақстан» деп аталады. Оған өңіржиек, білезік, сырға, алқа мен жүзік кіреді. Қолөнершілер үшін ұйымдастырылатын ең үлкен «Шебер» атты байқау бар. Оған тек зергерлер емес, кілем тоқитын, ағаш не былғарыдан жасайтын шеберлер де қатыса алады. Соған қатысу үшін кітаптарды парақтадым. Сөйтіп, әр кітаптан 7 түрлі жүзікті таңдап алып, бір қобдишаға жинадым. Оның бәрі әйелдердің жасына қарай тағылатын жүзік еді. Оның атауын «Әжемнің мұрасы» деп қойдым. Мағынасы – әйелдер өмірінде жас кезінде, келіншек болғанда, ана атанғанда, құдағи, әже болғанда әртүрлі жүзік тағады. Мен солардан жиынтық жасап, конкурсқа ұсындым. Осылайша, «Шебер» конкурсында «Жойылып бара жатқан қолөнер» номинациясы бойынша жеңімпаз атандым.
– Қолөнершілерге арналған халықаралық байқауларда болдыңыз ғой. Сонда басқа халық пен қазақ ұлттық әшекейінен не байқауға болады? Ұқсастығы не айырмашылығы туралы сұрап отырмын.
– Бұрын шекарамыз нақты бөлінбеген кезде көрші халықтармен аралас-құралас болып тұрдық қой. Сондағы белгілер әліге дейін сақталған. Қалай десеңіз, еліміздің оңтүстік өңіріндегі оюымызда өзбек, тәжік халықтарынікіне ұқсастық басым болса, солтүстігімізде татар, башқұрт халқының ою-өрнегіне ұқсастық айқын көрінеді. Ал батыста әзербайжан мен түрікмен халықтарының ұлттық әшекейіне ұқсастықты байқаймыз.
– Ал қазақтың ұлттық әшекейлерінің нарықтағы жағдайы қандай?
– Зергерлік бұйымдардың деңгейі ел ішінде ғана емес, шетелдерде де жоғары. Оған мысал келтірейін: осыдан 4 жыл бұрын Бұқара қаласында өткен Дүниежүзілік фестивальге қатыстым. «Зергерлік» және «Зердоздық» деген екі номинациямен марапаттайтын. Сонда біздің елімізден неше түрлі номинациямен атағы шыққан 8 қолөнерші бардық. Басқа елден бір-бір адамнан ғана келіпті. Көрмеге де санаулы-ақ заттарын қойған. Ал біз апарған ұлттық зергерлік бұйымдарымыз саны жағынан да, сапасы жағынан да басқалардан озық тұрды. Көп жерде қолөнерді дамытуымыз керек деп айтылып жатады. Бірақ оның лебі бізге әлі сезілмеді. Шетелге конкурстарға жиі шығамыз ғой, сонда басқа елден келген қолөнершілерге елдерінің көрсеткен құрметін көріп, жанымыз ашиды өзімізге. Марапаттар да тек конкурс деңгейінде беріліп жатыр. Жаңа сіз айтып өткен трендтегі әшекейлерге қуанамыз, бірақ біздің жойылып бара жатқан бұйымдарымыз көп. Біз, зергерлер оны жасай береміз, бірақ қымбат болған соң халық та ала бермейді. Алмаған соң… Не десек те, қазақ ұлттық бұйымының тұтынушысы қазақ қана.
– Зергерлікке ерте келгеніңізге қарағанда отбасыңызда бұл өнерге жақын адам болған сияқты?
– Әкем – суретші. Ағаштан ою ойып, түрлі мозайка жасады. Ғұмырының жартысын осы өнерге арнаған болса, қалғанын театрға арнады: спектакльге керек құмыра, қылыш, баскиім, белдік сияқты бірқатар театр қажеттілігін жасады. Кішкентай кезімде үйге суретшілер, әртістер көп келетін. Ауық-ауық шығармашылық ортаны көріп өстім. Менің бұл жолға келуіме осылар әсер етсе, екіншіден әкемнің нұсқаулығы да түрткі болды. Оқуым біткен соң мені Абдулла Наурызбаев деген зергер досына алып келіп, шәкірт етті.
– Әңгімемізді қолөнер саласындағы жетістіктеріңізбен тәмамдасақ.
– 90-жылдары қазақ зергерінің өнері қазақ даласында қылаң беріп, тіпті жоқ болып кету қаупімен де бетпе-бет келген еді. Сол кезде ұстазымызбен одан қайтсек аман шығуымыздың жолын жан-жақты қарастырғанбыз. Қалмай көрме-жәрмеңкелерге қатыстық. Кейін 2012 жылы Қолөнер шеберлері одағы құрылғаннан кейін барлық қолөнерші жұмысы қайта аяққа тұрды. Содан бері сол одақтың мүшесімін. Бір байқаудың өзінен қатарынан 3 орын алған кезім де болды. Сөйтіп, шетелге де жол ашылды. Мысалы, Ыстанбұл қаласында 24 жылдан бері өткізіліп келе жатқан қолөнершілер фестиваліне қатыстым. Непалда бақ сынадым. Швеция, Ұлыбритания, Колумбия, Испания, Италия, Мьянма, Грузия мен Кенияның шеберлері қатысқан халықаралық Global Eco Artisan Awards байқауында жеңімпаз атандым. Манхэттен қаласында бір ай көлемінде қазақтың өңіржиек оюы, сырғасы тұрды. Бұл байқауда 6 адам жеңімпаз болдық. Сөйтіп, «Дүниежүзілік қолөнерші» деген атаққа ие болдым. Мұның бәрін мақтанып айтқым келмейді, бұл жетістікке жетуім – қазақ әшекей бұйымының осындай марапатқа лайық болатындай әдемі әрі мағыналы болуында шығар.
– Әңгімеңізге рақмет!
Сұхбаттасқан
Сымбат БАУЫРЖАНҚЫЗЫ