Жас баланың аңғал күлкісі мен қарттың күрмеулі тағдырын бірдей бейнелеу – әр актерден жанын салып жұмыс істеуді талап ететін үлкен еңбек. Осы орайда сахнада сан қырлы бейнені шебер сомдап, көрермен ықыласына бөленіп жүрген актер Ілес Көпбосын – ел өнерінің өрісін кеңейтіп жүрген талант иесі.
– Ілес аға, Әзірбайжан Мәмбетов театрының көрермені сізді бірқатар қойылымның басты кейіпкері ретінде жақсы таниды. «Күшік күйеу», «Келіндер көтерілісі» сияқты қойылымда негізгі кейіпкердің рөлін сомдадыңыз. Жақында Ақан серінің рөлін алып шықтыңыз. Көрермен алдындағы сахна жауапкершілігі қандай?
– Әрине, әрбір актер сахнаға шығарда үлкен жауапкершілікті сезініп шығуы керек. Өйткені бұл кино емес, кинода бір қателесіп кетсең, тоқтатып қайтадан дубль жасауға болады, ал театр сахнасында ешқандай дубль жоқ. Бұл жерде бір қате кетсе кешірілмейді. Сондықтан әрбір актер сахнаға шығарда өзінің рөліне жүз пайыз дайындалып шығу керек. Сахнаға шықаннан кейін бар жан тәніңмен беріліп ойнамасаң отырған көрерменге ешқандай сезім сыйлай алмайсың. Өйткені көрермен бәрін көріп отырады. Сахна деген айна сияқты, бәрі көрініп тұрады.
Жалпы сахна – қасиетті мекен. Ол тек өнер көрсететін жер ғана емес, ол тәрбие беретін, ой салатын, жүрекке жететін алаң. Әр рөл – аманат. Сол аманатты көрерменнің жүрегіне жеткізу – біз үшін үлкен жауапкершілік. «Күшік күйеу», «Келіндер көтерілісі» секілді қойылымдардағы кейіпкерлердің де, Ақан серідей тұлғаның да тағдыры әртүрлі. Бірақ бәріне ортақ нәрсе шынайылық. Сахнаға шыққан сәттен бастап, өзіңді емес, кейіпкеріңді сөйлетуің керек.
– Театрды тірі өнер деп бағалаймыз ғой. Бүкіл синтездік өнердің басын біріктіретін театр өнеріне қалай келдіңіз? Қазақ театрында талантына сүйсіне қарайтын, кумир тұтатын актеріңіз кім?
– Менің негізі мамандығым – дәстүрлі әнші. 2010 жылы Астана қаласындағы Қазақ ұлттық өнер университетінің колледжында дәстүрлі ән мамандығына түсіп, сол жерде төрт жыл оқып, сол колледжді тәмамдағаннан кейін маған ұстазым келіп ұсыныс айтты: «Ілес, сен жоғарғы оқу орнына дәстүрлі әнді жалғастырмай-ақ актерлік өнерге тапсырсаң қалай болады? Өйткені сенің түр келбетің, дауысың актерлікке келеді, ертең Біржан сал, Ақан сері, тіпті қазақи киноларда хандарды, билерді ойнауға түр-әлпетің келеді, сен театр өнеріне барсаң қалай болады?» деп керемет ұсыныс тастады. Мен ойланып, ұстазымның айтқан шешіміне келісіп, әрі қарай жоғарғы оқу орнына музыкалық әртіс мамандығына тапсырып, сол жерден білім алып шықтым. Оқуды бітіргеннен кейін Астана қаласындағы Әзірбайжан Мәмбетов атындағы мемлекеттік драма және комедия театрына жұмысқа тұрып, сол жерде актерлік өнерімді бастадым.
Нұрмұхан Жантөрин, Асанәлі Әшімов, Досхан Жолдасов деген сияқты ағаларды кумир тұтамын. Осы кісілерге еліктейміз, соларға қарап бой түзейміз.
– Театрдағы аға буыннан не үйрендіңіз? Кімге шәкіртсіз?
– Аға буыннан, ең алдымен, тәртіп пен сахна мәдениетін үйрендім. Олардан: «Сахнаға шықтың ба, халқыңа адал бол» деген қағиданы санаға сіңірдік. Мен өзімді Талғат Теменов ағамыздың шәкірті санаймын. Оның бағыт-бағдары, режиссуралық талғамы, актермен жұмыс істеу тәсілі, менің шығармашылық қалыптасуыма ерекше әсер етті.
Екінші сұрағыңызға «мен бәріне шәкіртпін әрі жақсы шәкіртпін» деп жауап берер едім. Мен жалпы жақсы шәкірт бола аламын, өйткені өзім білмейтін нәрсемді біреуден сұрағанды, үйренгенді жақсы көремін. Тағы бір ерекше байқағаным, аға буын ешқашан жас актерді менсінбей қарамайды. Керісінше, сахнада саған орын беріп, қажет кезде жанашыр болады. Бұл – үлкендік. Мен өзім де бүгінде жас актерлерге дәл сол құрметпен қарап, сахнадағы достығымызды, кәсібилігімізді жоғалтпайық деп тырысамын. Сондай-ақ маған аға буыннан өткен ең үлкен сабақ – жауапкершілік. «Сен сахнаға шықсаң, көрерменнің бір уақыты, бір жүрегі саған қарап отыр» деген сөзді ұстазым айтқан еді. Содан бері әр қойылымға сол көзқараспен қарап келемін. Сондықтан шәкірттік тек формалды атақ емес. Ол – ішкі мойындау. Мен өзімді театрда жол көрсеткен аға буынның алдындағы бір борышты адамдай сезінемін. Өйткені олар бізді актер етті, ал біз кейінгілерге жол көрсетуіміз керек.
– Актер сахнада түрлі кейіпкердің болмысымен көрініп, ішкі күйін көрсетуге талпынады. Сондайда өзіңіз сомдаған кейіпкердің рөлінен шыға алмайтын кез бола ма? Сахна сыртындағы Ілес қандай адам?
– Әрине, рөлден шыға алмайтын сәттер болады. Бірақ кәсіби актер үшін бұл – қалыпты жағдай. Себебі актер кез келген уақытта рөлге кіріп, кез келген уақытта одан шыға алуы керек. Театр мен киноны қатар алып жүрген әртіс ретінде бір күн бұрын мүлдем басқа образда боласың, ал келесі күні жаңа кейіпке енуің қажет. Мұндайда «рөлден шыға алмай жүрмін» деген сылтау жарамайды. Нағыз кәсіби актер өз рөлін уақытында алып шығып, қажет кезінде одан шыға білуі керек.
Сахна сыртындағы Ілес – қарапайым адам. Ұстаздарымыз жиі айтатын «Жақсы актер болғың келсе, алдымен жақсы адам бол» деген сөзді өмірлік ұстанымға айналдырдым. Мен біреуге ұлмын, бауырмын, доспын. Ал сахнада кейіпкермін. Сахна мен үшін – жүрекпен өмір сүретін алаң. Бірақ шынайы өмір сахнаның сыртында. Әр рөлдің өз ізі, өз әсері болады. Менің басты қағидам – рөлді «ойнау» емес, оны шынайы сүру.
– Сіздің былтыр «Театр барысы» атанғаныңызды білеміз. Одан бөлек домбыра тартудың шеберісіз. Бұлар жеке қызығушылығыңыз ба, әлде актерге осындай жан-жақтылық керек пе?
– Жалпы, актер жан-жақты болуы шарт. Себебі сахнада сен тек кейіпкер емес, өмірдің өзін бейнелейтін жансың. Кейде ән айту керек болады, кейде би билеу, тіпті акробатика, атқа міну, гитара, домбыра, скрипка тарту немесе каскадерлік әрекеттер де қажет болуы мүмкін. Сондықтан «білмеймін», «істей алмаймын» деген сөз актер үшін жат. Өнер жолын таңдаған адам үшін әрбір жаңа қабілет жаңа мүмкіндікпен тең.
«Театр барысы» атағы мен үшін үлкен мәртебе. Бұл – жай ғана атақ емес, үлкен сенім мен жауапкершілік. Сол сәтте «мен расында сахна үшін туған шығармын» деген ой жанымды тербеді.
Ал домбыра – менің жан тынысым. Қолыма домбыра алсам, балалық шағым, ауылым, атамның дауысы, анамның әлдиі еске түседі. Бұл мен үшін жай ғана хобби емес. Домбыра – әр қазақтың болмысына жақын қасиетті аспап. Актер ретінде мен үшін домбыра сахнадағы серігім. Бірде халық композиторының рөлін сомдадым. Сол кезде домбыра тарту мен дауыс мүмкіндігім көп көмектесті. Кей көрермен: «Осы рөл үшін арнайы музыка мамандығын оқыдыңыз ба?» деп сұрады. Бұл – мен үшін үлкен мақтаныш.
– «Өнер – тәрбие құралы» деп жатамыз? Келісесіз бе?
– Өнер – адам жүрегіне, санасына, рухына әсер ететін ең күшті құрал. Заң, тәртіп, ереже адамның сыртқы болмысына ықпал етсе, өнер адамның ішкі әлеміне жол табады. Әсіресе, театр шындықтың мінберін айқындайды. Сахнадан айтылған әр сөз, әр әрекет көрерменге тікелей әсер етеді. Бала да, жас та, ересек те театрдан өзін көріп кетуі мүмкін. Біреу өз қателігін түсінеді, енді бірі өмірдің басқа қырын аңғарады. Бұл тәрбиенің ең биік үлгісі емес пе? Мұны тек қанатты сөз емес, өнердің ең басты миссиясы деп білемін. Өнер – адам жүрегіне айналып соғатын, көңілін оятатын, кейде үнсіз отырып-ақ санаңа қозғау салатын үлкен рухани күш. Сондықтан театр сахнасына шыққанда біз тек кейіпкерді сомдамаймыз, біз өзіміздің адамдық ұстанымымызды, қоғамға айтатын сөзімізді бейнелейміз. Мысалы, «Келіндер көтерілісінде» мен ойнаған рөл әйел мен ердің, үлкен мен кішінің қарым-қатынасын бейнелейді. Қойылымның күлкілі тұстары бар, бірақ астарында үлкен әлеуметтік және моральдық ой жатыр. Көрермен сахнада күліп отырып, ішінен ой түйеді. Кейін шығып бара жатып: «Мен де дәл осындай жағдайдамын. Енді басқаша қараймын», – деген сөзді көп естідік. Бұл театрдың тәрбиелік әсерінің айқын дәлелі. Тағы бір мысал, Ақан сері рөлін сомдаған кезде, халықтың ерке серісінің ішкі күйзелісін, жалғыздығын, өнер адамының жан қайғысын көрсету арқылы көрерменге мүлде басқа Ақанды таныттық. Сол қойылымнан соң бір студент келіп: «Мен бұған дейін Ақан серіні тек әнші, сал-серінің образында ғана білетінмін. Бүгін оның да тағдыры бар екенін, терең жарасы болғанын түсіндім. Адамдарды сыртынан емес, жүрегімен тану керек екен», – деді.
Өнердің тәрбиелік мәні біржақты емес. Ол адамды тәрбиелейді, қоғамды тәрбиелейді, тіпті кейде билікті де ойландырады. Өнер – үнсіз қару. Бірақ сол үнсіз қарудың күші шындық пен жүрек тазалығында. Біз сахна арқылы әділдік пен мейірімділік, ізгілік пен жауапкершілік ұғымдарын көрерменнің жүрегіне сіңіруге тырысамыз. Сондықтан мен үшін театр тек кәсіби орта емес, бұл – рухани қызмет. Өнер тәрбие құралы ғана емес, ол – ұлттың рухани иммунитеті. Қай өнерпаз осы жауапкершілікті сезіне алса, ол сахнада да, өмірде де өз миссиясын орындап жүр деген сөз.
– Қазіргі жастар театрға аз барады деген пікір бар. Сіз бұған қалай қарайсыз? Көрермендеріңізден кері байланыс алып отырасыз ба?
– Негізі мүлдем келіспеймін. Қазір қазақ театрында жастардың легі өте көп. Қазіргі жастар өте білімді, қызығушылықтары артуда. Қазір әлеуметтік желінің дамыған заманы. Бүкілін көріп, біліп, үйреніп келеді. Өзім театр актері болғаннан кейін көбінесе қазір жастар театрға ағылып келеді деп айта аламын. Себебі өзім әрбір спектакльдерден кейін жастардың залда лық толып отырғанын көргенде өз басым қатты қуанамын. Жастардың театрға деген ынтасы төмен емес, тек олардың өмір салты, ақпарат қабылдау формасы өзгерді. Бүгінгі жастар жылдам ойлайды, визуалға, эмоцияға тез әсер етеді. Сондықтан қойылымдарда баяндаудан гөрі әрекет, лекциядан гөрі шынайы оқиға, көп сөзден гөрі жүрекке жететін бір образ маңыздырақ болып барады.
Бір кездері қойылымға келген мектеп оқушыларының ішінен театрға ғашық болған жастарды байқадым. Кейін солардың кейбірі актер болуға ниет білдіріп, өнер жолын таңдады. Бұл – біздің ең үлкен жеңісіміз. Демек, жастар театрға келмейді емес, олар театрдан өз әлемін көргісі келеді. Сол үшін біз заманмен үндесіп, олардың жан-дүниесіне жол таба білуіміз керек.
Жастармен кері байланыс тек пікір ретінде ғана емес, кейде жанды диалогке, ашық әңгімеге ұласады. Бір қойылымнан кейін бір топ студентпен сөйлесіп қалдық. Олар рөлдің ішкі иірімдерін, сахнадағы кейіпкердің психологиялық сәттерін талдап берді. Мен таңғалдым. Өйткені біз кейде жастар тек TikTok көреді деп ойлаймыз, бірақ шын мәнінде олардың ішкі ізденісі, талғамы терең болуы мүмкін. Тек соған жағдай жасау керек. Сол үшін мен жиі айтамын: біз жастарға баруды доғармауымыз керек. Театрда отыруын күтпей, мектепке, университетке барып, ашық кездесулер өткізуіміз керек. Жастармен тікелей байланыс орнағанда, олар театрдың да, актердің де тірі адам екенін көреді. Содан кейін сахнадағы сөз де, сезім де оларға шынайы естіледі.
Тағы бір айтарым, қойылым үзінділерін әлеуметтік желіге шығарып, сахна сыртындағы қызықтарды көрсетіп, театрды «жабық әлем» емес, «ашық кеңістік» ретінде таныстыру қажет. Өйткені бүгінгі жас көруге, сезінуге, араласуға құмар.
– Әңгімеңізге рақмет!
Сұхбаттасқан Әсет ҚАЛИ
