Қазақтың дәстүрлі музыкасы – ғасырлар бойы қалыптасқан рухани тәжірибе мен эстетикалық дүниетанымның көрінісі. Ол тек музыкалық құндылық қана емес, сонымен қатар ұлттық болмысты, тарихи жадыны және дүниеге көзқарасты бойына сіңірген мәдени код ретінде қарастырылады. Ән, күй, жыр, терме сияқты жанрлар халықтың ауызша тарихын жеткізіп, ұрпақтар арасындағы байланысты қамтамасыз етіп келеді.
Қазіргі жаһандану жағдайында ұлттық музыкалық мұраны сақтау және оны әлемдік аудиторияға тиімді таныстыру – мәдени саясаттың маңызды бағыттарының біріне айналды. Қазақ музыкасын шетелде насихаттау барысында бірқатар жетістіктерге қол жеткізілгенімен, бұл үдеріс түрлі кедергілер мен шектеулермен қатар жүріп жатыр.
Бұл мақалада осы тақырыпты зерделеп, қазақ ұлттық музыкасының халықаралық деңгейде таралу жолдары, қолданылып жүрген әдістер, қол жеткізілген табыстар мен әлі де шешімін таппаған мәселелер жүйелі түрде қарастырып көрмекпіз.
Қазақ өнерін шетелде насихаттауды Әміре Қашаубаев бастады
Қазақ музыкасын шетелде насихаттау «ғайыптан тайып пайда болды» дей алмаймыз. Бұл ХХ ғасырдың басындағы нақты оқиғалармен астасып жатыр. Мысалға музыкамызды алғаш рет ірі халықаралық аренада таныстыруға талпыныс 1925 жылы Парижде өткен Бүкілдүниежүзілік көрмеге Қазақстан атынан қатысқан Әміре Қашаубаевтың өнер көрсетуін айтуға болады. Сол оқиға жиі айтылғанымен, оның шын мәніндегі маңызын терең түсіну үшін контекске үңілу қажет. Әміре – кәсіби музыкалық білім алмаған, алайда табиғи дарынымен және орындаушылық шеберлігімен қазақтың ән өнерін еуропалық сахнада паш еткен алғашқы өнерпаз. Ол орындаған «Ағаш аяқ», «Жалғыз арша» сияқты халық әндері Париж тыңдарманын ерекше әсерге бөлегені туралы деректер архивтік басылымдарда сақталған. Бұл жағдай қазақ музыкасының өзге мәдениеттер өкілдеріне де эмоционалды және көркемдік тұрғыдан түсінікті екенін көрсетті. Алайда Әміренің бұл жетістігі жүйелі музыкалық экспортқа айналмай, көбінесе жеке-дара құбылыс ретінде қалғанын да айту керек.
2018 жылы жарыққа шыққан «Әміре» фильмінен үзінді (режиссер Джефф Веспа)
Кеңестік кезеңде қазақ музыкасының сыртқа шығуы мәдениетаралық алмасу саясатының шеңберінде, көбіне идеологиялық мақсатпен ұйымдастырылды. Кеңес Одағы өзінің «достықта өмір сүретін көпұлтты ел» бейнесін көрсету үшін одақтас республикалардың фольклорлық өнерін шетелдерге таныстыруға ерекше мән берді. Мысалы, 1950-1980 жылдары «Отырар сазы», «Гүлдер», «Сазген», Құрманғазы атындағы оркестр сынды өнер ұжымдары Чехословакия, ГДР, Франция, Жапония, Үндістан сияқты елдерге гастрольдік сапармен барды. Бұл ансамбльдердің бағдарламасында көбінесе ұлттық киім, ұлттық аспаптар мен репертуар пайдаланылды. Бірақ олар көбінесе кеңестік пропаганда талаптарына бейімделген түрде ұсынылды. Қарапайымдап айтсақ, қазақ музыкасы шетелге шықты. Бірақ ол толықтай өзіндік болмысымен емес, белгілі бір идеологиялық сүзгіден өтіп барып ұсынылды.
Дегенмен осы кезеңнің бір елеулі жағы – музыка зерттеушілерінің бастамасымен ұйымдастырылған фольклорлық экспедициялар болды. Олар XX ғасырдың ортасында қарқын алып, қазақтың дәстүрлі музыкалық мұрасын нотаға түсіру, аудиожазбаларға түсіру арқылы сақтап қалуға мүмкіндік берді. 1930-жылдары басталған бұл жұмыс 1960-1970 жылдары өзінің шарықтау шегіне жетті. Сол кезде жинақталған материалдар кейін шетел зерттеушілері үшін негізгі дереккөзге айналды. Затаевичтің жинақтары, Ерзакович, Брусиловский, және т.б. ғалымдардың еңбектері тек кеңес кеңістігі үшін ғана емес, Еуропа мен АҚШ-тағы этномузыкатанушылар үшін де құнды материалға айналды деп толық сеніммен айта аламыз.
Б. Төлегенова, Р. Бағланова, Ш. Қажығалиев бастаған өнер қайраткерлері Венгрияда (1969 ж.) гастрольдік сапарда. Фото Әсет Жұмабаевтың facebook парақшасынан алынды.
Жалпы алғанда, бұл тарихи кезеңде қазақ музыкасының сыртқа танылуы көбінесе мемлекеттің бастамасымен жүзеге асқан, шектеулі әрі біржақты бағытта жүргізілді. Саяси жағдай қазақ өнерінің шынайы бейнесін толық жеткізе алмады. Соған қарамастан, бұл кезең шетелге шығуға алғашқы көпір салып берді. Әрі болашақта жеке бастамалар мен тәуелсіз жобалардың пайда болуына жол ашты.
Димаш Құдайберген феномені
Бүгінгі таңда қазақ ұлттық музыкасының шетелдік кеңістікте танылуы бұрынғыдан әлдеқайда жақсы жүріп жатыр. Бұл үдерісте мемлекеттік деңгейдегі бастамалар, жеке орындаушылардың халықаралық жетістіктері, заманауи этно-ансамбльдердің қызметі арқылы қалыптасып жатқан жаңа мәдени дипломатияны байқауға болады. Мемлекеттік деңгейде жүзеге асқан маңызды жобалардың бірі – ЮНЕСКО шеңберіндегі жұмыс. 2014 жылы қазақтың күй өнері «адамзаттың материалдық емес мәдени мұрасының» тізіміне енді. Бұл оқиға тек символикалық қадам ғана емес, сонымен қатар халықаралық қауымдастық алдында дәстүрлі қазақ музыкасының өзіндік мәдени жүйе екенін мойындатудың бір көрінісі болды. Бұған қоса, осы тізімге бұған дейін айтыс өнері, қазақ күресі, Наурыз мерекесі сынды бірқатар мәдени құндылықтар да енген. Бұл жұмысты Қазақстан Республикасының Мәдениет және ақпарат министрлігі, ЮНЕСКО ұлттық комиссиясы және отандық этнографтар мен музыкатанушылар бірлесе атқарды. Бір күйдің өзінің тізімге кіруі – шетелдік аудитория алдында оның құрылымы, мазмұны мен тарихи мәнін түсіндіруге ресми негіз береді.
Жеке бастамалар деңгейінде соңғы онжылдықта ең көп назар аудартқан құбылыс — Димаш Құдайберген феномені. Ол өзінің вокалдық диапазонымен ғана емес, қазақтың мәдениетін танытуға бағытталған ұстанымымен ерекшеленеді. Қытайдағы I am a Singer жобасына қатысқан сәттен бастап Димаштың танымалдығы Азия мен Еуропа елдерінен бастап, мұхит асып АҚШ-қа дейін тарады. Ол салған әндерінің репертуарында ұлттық нақыштағы элементтерді (домбыра, халық әуені, тіпті сахналық костюмдер) сақтауы арқылы ол қазақтың музыкалық бейнесін тек дыбыс емес, тұтас мәдени код ретінде жеткізді. Оның «Дайдидау», «Самалтау», «Ұмытылмас күн» сияқты әндеріндегі ұлттық интонация мен тақырыптық мазмұн шетелдік тыңдаушыны қызықтырды. Бұл жаһандық аудиторияға қазақ өнерін тікелей жеткізудің жаңа формасы деп білеміз.
Сонымен қатар, әлемдік музыкалық сахнада этно-ансамбльдер ерекше рөл атқара бастады. «Тұран», «Ұлытау», «Хассақ» топтары – дәстүрлі аспаптарды (домбыра, қобыз, сыбызғы, шертер) заманауи музыкалық технологиялармен ұштастыра отырып, халықаралық фестивальдер мен концерттерге қатысуда. Бұл топтардың ерекшелігі – олар таза фольклорлық орындаудан гөрі, дәстүрлі музыканы кросс-жанрлық форматқа көшіру арқылы тыңдаушыға жақындатуға ұмтылады. Мысалы, «Ұлытау» тобы домбыраны рок гитарамен қатар қойып, ұлттық аспаптың дыбыстық мүмкіндігін жаңа қырынан көрсетті. Осы тәсілдер ұлттық музыканың универсал тілін қалыптастыруға үлес қосып жатыр.
Мәдени шаралар мен ірі халықаралық жобалар да қазақ музыкасын насихаттауға ықпал етуде. EXPO – 2017 көрмесі аясында өткен концерттерде дәстүрлі музыка шетелдік меймандарға түрлі форматта ұсынылды. Бұған қоса, Түркі мемлекеттері ұйымының бастамасымен өткізілетін Түркі әлемі музыка фестивальдері, «Ұлы дала сазы», Aspara fashion week секілді шараларда қазақ өнері таныстырылып жүреді. Бұл музыканың және жалпы өнер арқылы мәдениетаралық диалог орнатудың тиімді алаңына айналған.
Осы жетістіктердің барлығы – музыка тек орындаушылық өнер емес, сонымен қатар мәдени бірегейлікті танытудың және ұлттық өнерді әлемге ұсынудың құралы екенін айқын көрсетіп отыр. Алайда бұл жетістіктер тұрақты жүйеге айналуы үшін келесі бөлімде қарастырылатын бірқатар күрделі мәселелер де бар.
Қазақ музыкасын жеткізу үшін жай ғана нота немесе дыбыс жеткіліксіз
Қазақ музыкасының шетелге танылу жолында айтарлықтай алға жылжу бар екені рас. Алайда бұл үдерістің жүйелі сипат алуы үшін түйткіл де аз емес. Бұл қиындықтар көбіне музыканың өзі бар болғанымен, оны дұрыс жеткізетін жолдың жоқтығынан және қажет көмектің аздығынан пайда болады.
Ең әуелі айқын байқалатын мәселе – тіл мәселесі. Яғни, шетел адамына айтып отырғанның мағынасын, аудармасын жеткізудің қиындығы. Дәстүрлі әндер мен күйлердің көпшілігі аударылмаған немесе аудармасы жай түсініктемеден аспайды. Мәселе тек сөзбе-сөз аудармада емес, мағыналық жеткізуде жатыр. Күй сияқты сөзсіз музыканың өзінде де әр шығарманың атауы, тарихи сипаты, орындаушылық мәнері шетелдік тыңдаушыға түсініксіз қалып жатады. Тыңдарман күй тыңдағанымен, оның ішкі айтар ойын, ұлттық үн мен ырғақтағы ерекшеліктерін сезіне алмауы мүмкін. Қазақ музыкасы – дыбыстың ғана емес, дүниетанымның тілі, ал оны жеткізу үшін жай ғана нота немесе дыбыс жеткіліксіз.
Соған байланысты туындайтын екінші мәселе – музыкалық контекстің қабылданбауы. Мысалы, күйде қалыптасқан «төкпе» мен «шертпе» дәстүрі, оның аймақтық ерекшеліктері, орындаушы мен тыңдаушы арасындағы «үнсіз диалог» – мұның бәрі сырттан келген көрермен үшін жат дүние. Батыс музыкалық жүйесіне бейімделген тыңдарман үшін домбыраның үніндегі нәзік иірімдер мен философиялық астарлар еленбей қалуы ықтимал. Мұндағы мәселе музыканың сапасында емес, оны басқаларға түсінікті етіп жеткізе алмауда.
Үшінші үлкен кедергі – маркетинг пен сапалы менеджменттің жетіспеушілігі. Музыкалық жобаларды шетелдік нарыққа шығару – шығармашылықтан бөлек, кәсіби басқаруды талап ететін процесс. Қазақ музыкасы көбінесе энтузиазм мен шабытқа ғана сүйеніп жүзеге асады. Ал халықаралық деңгейде алға жылжу үшін продюсерлік, брендинг, медиа-контент жасау, құқықтық қорғау, мақсатты аудиториямен жұмыс істеу сияқты бағыттар қажет. Бұл салада арнайы дайындалған кадрлар мен команда саны өте шектеулі.
Төртіншіден, академиялық зерттеулер мен сапалы аудармалардың жеткіліксіздігі қазақ музыкасының ғылыми айналымға енуіне кедергі болып отыр. Қазақ музыкасы туралы еңбектердің көпшілігі тек қазақ немесе орыс тілінде жарық көрген. Ал шетелдік зерттеушілер үшін қолжетімді ағылшын, француз, неміс тілдеріндегі дереккөздердің саны мардымсыз. Сонымен қатар, бар аудармалардың біразы ғылыми өңделмеген, контекстен үзік күйде берілген. Бұл мәселе тек шетел аудиториясы үшін ғана емес, халықаралық ғылыми қауымдастықпен диалог орнату үшін де тосқауыл болып отыр.
Ақырында, қаражат тапшылығы, қаржыландыру мәселесін айналып өту мүмкін емес. Мемлекеттік деңгейдегі жекелеген жобалар болғанымен, көп жағдайда бастамалар жекелеген орындаушылардың немесе шағын топтардың иығына түседі. Концерттік сапарлар, студиялық жазбалар, видеоконтент жасау, шетелде насихат жүргізу сияқты жұмыс тұрақты қаржы көзі болмаса үзіліп қалады. Сонымен бірге демеушілік мәдениеті де жүйелі дамымаған: бизнес өкілдері ұлттық музыканы қолдау арқылы бренд құру мүмкіндігін толық бағаламайды.
Басқаша айтқанда, қазіргі жетістіктер – белгілі бір «жалпы ережеден тыс» нәтижесі болса, алдағы даму кезеңі – жүйелеу мен тұрақтандыру кезеңі болуы тиіс. Ол үшін жоғарыда аталған қиындықтарды жете түсініп, нақты механизмдермен жұмыс істейтін мәдени саясат қажет.
Қазақ музыкасын әлемге жеткізудің заманауи тәсілдері қандай?
Қазақ ұлттық музыкасының халықаралық кеңістікте толыққанды және жүйелі түрде таныстырылуы үшін қазіргі заманның ұсынған құралдары мен мәдени алмасу мүмкіндіктерін тиімді қолдану маңызды деп білеміз. Бүгінгі күнгі жаһандану мен цифрлық технологиялардың дамуы бұрын мүмкін болмаған бағыттарды ашып беріп отыр. Қазақ музыкасын әлемге жеткізудің заманауи тәсілдері мен нақты ұсыныстарын осы тұрғыдан қарастыру қажет.
Алдымен ерекше назар аударарлық сала – цифрлық платформалар арқылы тарату. YouTube, Spotify, Apple Music, Deezer секілді халықаралық платформалар бүгінде музыка тыңдаудың негізгі арнасына айналды. Бұндай музыкалық контенті бұл кеңістікте енді ғана жүйелі түрде ұсынылып келе жатыр. Әрине жүктеген тректер бар болғанымен, олар көбінесе дерексіз, визуалды сүйемелдеусіз немесе контекссіз ұсынылады. Ал арнайы әзірленген плейлистер, тақырыптық жинақтар, ағылшын тіліндегі сипаттамалар мен авторлық парақшалар бұл платформаларда жетіспейді. Бұл олқылық нәтижесінде қазақ музыкасы өзін-өзі шетел тыңдарманына бейімделіп таныстыра алмай отыр. Сондықтан ұлттық музыканы заманауи музыкалық дистрибуция заңдылықтарына сай өңдеп, сапалы әрі танымды түрде ұсыну қажет.
Екінші өзекті бағыт – ағылшын, француз, қытай секілді халықаралық тілдерде контент дайындау. Бұл тек аударма мәселесі ғана емес, қазақ музыкасын шет тілінде түсіндірудің жаңа деңгейін қалыптастыру. Қазақ музыкасының мағынасын, жанрлық құрылымын, тарихы мен философиясын түсіндіретін бейнебаяндар, мақала-эсселер, презентациялар мен мультимедиялық материалдар халықаралық деңгейде сұранысқа ие. Әсіресе күйдің мазмұнын, домбыраның дыбыстық тілін, дәстүрлі ән орындаушылығының ерекшелігін талдайтын визуалды материалдар қажет. Бұл жұмыс бір ғана орындаушының емес, тұтас команданың (музыкант, лингвист, медиамаман, аудармашы, мәдениеттанушы) бірлескен еңбегі арқылы жүзеге асуы керек.
Үшінші бағыт – шетелдік университеттер мен музыка академияларымен серіктестік орнату. Бүгінде этномузыкатану, мәдениетаралық коммуникация және фольклористика салаларында жұмыс істейтін шетелдік орталықтар аз емес. Қазақ музыкасы осы алаңда нақты пән ретінде енгізіліп, мастер-класстар, онлайн курстар, бірлескен зерттеулер мен жобалар арқылы кеңірек танылуы мүмкін. Бұл үшін қазақ музыкасын ғылыми тілде сипаттап бере алатын зерттеушілер, орындаушылық дәстүрді көрсете алатын кәсіби музыканттар, әрі халықаралық жобаларды басқаруға қабілетті менеджерлер қажет. Қазақстан тарапынан мұндай әріптестіктерге арнайы гранттар мен ғылыми алмасу бағдарламалары арқылы қолдау көрсету маңызды.
Төртінші – ұлттық музыканы креативті формада таныту. Заманауи тыңдарманның назары үшін күрес күрделене түскен бүгінгі медиакеңістікте тек концерт немесе деректі фильм жеткіліксіз. Қазақ музыкасы анимация, қысқа метражды видео, әлеуметтік желілерге бейімделген контент, интерактивті карта немесе тіпті VR (виртуалды шындық) форматында ұсынылуы мүмкін. Мысалы, белгілі күйлердің тарихы көрсететін анимациялық роликтер немесе дәстүрлі аспаптарды 3D (немесе одан да көп) бейнелеу арқылы пайдаланушы олармен виртуалды әрекеттесе алатын цифрлық өнімдер жасау керек. Мұндай жобалар жастар аудиториясына ұлттық музыканы заманауи тілде жеткізудің тиімді құралы болады.
Соңғы, бірақ маңызды ұсыныс – музыкатану бағытындағы халықаралық ғылыми конференцияларға қатысу және қазақ музыкасы туралы баяндамалар мен зерттеулердің жариялануы. Бұл бағытта шетелдік академиялық журналдар мен форумдарға қазақ музыкасының тарихы мен теориясы бойынша сапалы, дәлелді мақалалар ұсыну қажет. Сондай-ақ Қазақстанда өтетін ғылыми конференциялардың мазмұнын халықаралық стандарттарға сай дайындап, шетел ғалымдарын тарту да өз әсерін береді. Академиялық кеңістікте бар болу (яғни, жұмыс істеу) тек ғылыми бедел ғана емес, музыка туралы объективті түсініктің қалыптасуына ықпал ететін стратегиялық ресурс деп білеміз.
Рүстем НҮРКЕНОВ, музыка зерттеушісі
