Ақжайық ауданы Базартөбе ауылдық округінде әкім болып тұрған кезде үйін музейге айналдырып жібергені ел есінде. Аманжол Сәлімов бір кездері Жаңақала ауылдық округіндегі музейдің басшысы болды. Соңғы үш жылда Теректі ауданындағы музейге жетекшілік етеді. Аманжол ағайдың негізгі мамандығы – зоотехник. Бірақ бұл тарихты түгендеуге еш кедергі келтірген емес.
Теректі ауданындағы музей мұрағатының сексен пайызын Аманжол ағай өз қолымен жинаған. Ағайдың көне жәдігерлерге деген әуестігі бала кезден басталған. «Жайық бойындағы құм арасынан табылған ескі қорымнан патша заманындағы сөлкебайлар жиі кездесетін, жас кезде қадірін білмей сұрағандарға беріп жібердік», – дейді ол.
– Жайық жағасында Книяз деген қала болған, он тоғызыншы ғасырда, мен Тайпақтың Калмыков мектебінде оқыған кезде сол жерден тиындар, түрлі құмыралар шығатын құм астынан, балалықпен басында тек тиын жинайтын едік. Бала кезімізде су қайтып, жағалау ашылған кезде барып жинайтынбыз, кейін ол жерден таза күміс шәйнекті де таптым. Ол жерден мылтық, қылыштың сынығын да таптым. Кейін музей ашамыз деген мектептерге таратып бердім. Бірақ олардың сақталмайтынын түсіндім, сондықтан да бұл жәдігерлерге өзім ие болуым керек деп музей ашуды көздедім. Оқу бітіріп, ауылға барып зоотехник болып жұмыс істедім ғой. Ауылдағы ескі қорымдар, орындар бәрін аралай беретін едім. Бүгінгі күні сол жерлерге барсаңыз, көшелердің орындары сақталған. Кейін өзім музей ашамын деп құнттағалы базарға көп баратын болдым, себебі базардағы орыс әжелер көп дүниені шығарып сатып отырады. Бірақ өне бойы сатып ала беретін ақша бола бермейді, сондықтан еңбек демалысымда сол ескі қорымдарды аралап кетемін. Бұл менің хоббиім сияқты ғой, – дейді өз сөзінде жәдігерші Аманжол Сәлімов.
Ол Жаңақала ауданында қызметте болған кезінде сол өлкенің құм-тасын шарлап, жәдігер іздеген. Тіпті, жергілікті халықтан көне жәдігерлерді сатып алып, қор жинақтаған. Соңғы тиынын да көне жәдігерге беруге әзір тұратын Аманжол ағай қарақан бастың қамы үшін емес, ел тарихына жаны ашығандықтан осылай жасайтынын айтады. Талай жыл жинаған жәдігерлерінің тең бөлігін Алматыдағы республикалық музейге тегін сыйлап жіберген. Оның жинаған жәдігерлерінің бір парасы Ақжайық ауданындағы аудандық музейде тұр. Теректі музейінде тұрған көздің жауын алатын жез, күміс тектес металдардан жасалған ыдыстар, асылтасты сақиналар мен тас моншақтар көз тартады.
Аманжол Сәлімов ертеректе адамдар түрлі әшекейлерді жасаудың технологиясын білген деп есептейді.
– Бұрын әйнектерді балқытып, әйнек моншақтар істеудің технологиясын білген сол заманның өзінде. Мен басында осыны тауып алғанда бұл столбалардың басындағы тоқ өткізбес үшін қойылатын шыны деп ойладым. Кейін археологтарға көрсеткенімде, «бұл сол заманда моншақтар жасау үшін қолданылған әйнек қой» деді. Кейін дәл осы әйнек түстес моншақтар тауып алдым. Қазір музейде тұр, – дейді кейіпкеріміз.
Теректі аудандық музейіндегі жәдігерлер көздің жауын алады. Әсіресе, ыдыстар мен әйелдердің әшекейі ел назарын бірден аудартады. Бұл жердегі жәдігерлердің қай-қайсысы да құнды. Қару-жарақ, ыдыс-аяқтар өткен ғасырдан сыр шертеді. Бұл жерде орта ғасырға тиесілі қанжар да бар. Ол қаңылтырмен қапталып, күміспен әрленген. Оны Аманжол ағайға Теректі ауданының тұрғыны сыйға тартыпты. Ал мына қыш құмыралар Сарайшық қаласы маңынан табылған.
– Мына қыш құман, құмыра, құмыраның сынықтары кезінде Жайық бойындағы Сарайшық қаласынан табылды. Қазір ол жерді қоршап қойды, бұрын ол жер сумен ағып жататын еді. Сол кезде адамның сүйектері, құмыралар, ыдыстар сумен бірге ағып жағаға шығып жататын еді. Негізі, ол жерде әлі де өте көп жәдігер бар. Тек қазір ол жерді қазуға рұқсат жоқ, мемлекет қорғауына алды ғой, – дейді Аманжол Сәлімов.
Жаңақала ауданындағы музейге басшылық еткен жылдары ол ауыл ақсақалдарынан сұрап, құм кезіп жүріп сармат дәуіріне жататын жәдігерлерді тапқан. Қыш құмыралардың бірнешеуін әкелген. «Мұндай заттардың көбі құм көшкенде шығады», – дейді Аманжол ағай.
– Осы құмыраларды Жаңақаладан таптым. Адамдардың сүйектері шықты ғой құм көшкенде. Сонда осы құмыралар адамдардың бастарына кигізіліп қалған. Мына тастарды бұрын адамдар мойындарына байлап жүрген. Олар осы тастармен найзаның ұшын ұштап жіберетін болған. Мен құмның арасынан пышақ, қайрақтың түр-түрін таптым, – дейді кейіпкеріміз.
Ол қазақтар жәдігер сақтауға аса қатты әуес емес екенін айтады. «Татар халқы жәдігерді өте жақсы сақтайды. Ғалия деген әйел кісі бар. Сол тұрмысқа шықпаған екі кемпірді бағыпты. Екі кемпір бір дорба күміс алқа тастап кетіпті. Олар Екатерина дәуірінде жасалған күмістер екен. Ол әйелде білезіктің, алқаның түрлері өте көп. Алтын монетаға дейін бар. Азғыр деген жерде Мұрат деген үлкен кісінің үйінде құран кітап бар. Ол кітаптың үлкендігі – шырпының қорабындай. Сол кітапты алып, музейге қойғым келген. Ол кісі көп ақша сұрады, менде ондай ақша болмай, кейін қалып қойды. Азғыр ол Бөкей ордасының аумағы ғой. Құмның арасында негізі жәдігер көп, мен ол жақтан түрлі әшекейлер мен монеталар тапқанмын. Қылыш, найзаның сынықтары өте көп», – деген ойын айтты Аманжол ағай.
Теректіден табылған мамонт сүйектерінің қалдығы да осы музейде тұр. Аманжол ағамыз музей жанынан Ботай мәдениетіне жатады деген жәдігерлерден ашық аспан астындағы музей жасағысы келеді. Бірақ оған қаражат жағы қолбайлау болып тұр. Жылқы жерленген қорымдардан табылған дүниелерді де сол ашық аспан астындағы мұражайға қоюды армандайды кейіпкеріміз.
– Жылқылар жерленген жерлер де бар. Сондай қорымдар біздің БҚО-да бірнеше рет кездесті. Біреуі Подстепное ауылы жанындағы қорымнан табылды. Ал енді бірі осы Теректі ауданы жанынан табылды. Олар көбіне қазба жұмыстары кезінде анықталып жатады. Ал Тасқала ауданынан табылған жылқы жерленген қорымдар Ботай заманынан да бұрын жерленген қорымдар болуы мүмкін, – дейді.
Жаңақала ауданы маңынан табылған ат құралдары мен бөлшектері түгел сақталмаған. Алғаш тапқан жандар ат жабынына тағылған күміс әшекейлерді жұлып алған. Өкінішке қарай, құнды жәдігерлерді жұлмалап, талап кететіндер де бар. Ал Аманжол ағай болса, Қаратай әулетінен қалған сандықты әлі музейге жеткізе алмай жүрмін деп қынжылады.
– Бір сандық бар, өзгеше, үлкен. Үлкен кілттері бар. Бірде маған Марат деген кісі хабарласып, «менде Қаратай сұлтаннан келе жатқан сандық бар сізге беремін» деді. Ол сандықты шешесі қалдырыпты. Ал оның шешесінің аты – Софья Қаратаева. Олар кезінде Алматыда тұрыпты. Сол Алматыдан Оралға көшкенде сандықты тастамай алып келіпті. Кезінде Шахзода Шонанова деген Аронның қызы осы сандықты пайдаланған екен. Шахзода Шонанова өзі репрессияға ұшырап кеткен. Бұл сандық сол заманнан бері сақталып келеді, – дейді Аманжол ағай.
Теректі аудандық музейінде күмістен жасалған мөрдің түр-түрі бар. Өкінішке қарай, мөрдегі жазуларды оқу мүмкін емес. Себебі көбісі арабша жазылған, ал кейбірінің жазуы кетіп жатыр.
Теректі аудандық тарихи-өлкетану музейінің жертөлесі сталиндік репрессия кезеңіне арналған. Ол жерде НКВД басшысының архив бөлмесі, тергеу бөлмесі, тұтқындарды арнайы орналастыратын барак та бар. Одан бөлек, тұт-қындарды азаптауға арналған орын да жасақталған. Сол кездің жәдігерлерінің жасалған бөлме өте ауыр, еңсені езеді. Бірақ ол шындық, ол – біздің тарихымыз.
Біздің кейіпкеріміздің тарихқа деген құлшынысы сонша, осы жертөле қабырғасындағы тастарды түрме кірпішіндей қылып өз қолымен салған. Сол Сталин заманындағыдай етіп бояп, өз қолынан жасаған. Бұл жерді дайындаған кезде тарихи фактілерге көп назар аударған көрінеді. Төменге түссеңіз, құдды қазір сізден жауап алардай суық бөлмеге тап боласыз. Репрессия құрбандарының сол кездегі хал жайын жеткізу үшін біздің кейіпкеріміз қолдан келгенді жасаған. Қабырғаға Алаш арыстарының азаптаудан кейінгі суреттері ілінген.
Аманжол Сәлімов – өз ісін сүйетін жан. Өте еңбекқор. Ол барлық жәдігерді жатқа біледі. Өзі табады, өзі түгендейді. Ол – ұлт мәдениетін түгендеуші азамат. Қазір де кезекті мұражайға арналған экспонаттарын тазалап, қағып-сілкіп отыр. Біз ұлт мәдениетіне үлес қосып жүрген ағамыздың жұмысына сәттілік тіледік.
Жанат ҚАЙЫРҒОЖИНА,
Батыс Қазақстан облысы
