Президент Қасым-Жомарт Тоқаев биылғы Жолдауында «Су мәселесін шешу – әлеуметтік тұрақтылықты сақтап, экономиканы дамытудың кепілі. Бұл – ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз ететін басты фактордың бірі» деп ерекше атап өтті. Сондықтан еліміздегі айдын-көлдердің ахуалына назар аударсақ.
Мәселен, жылдар бойы айтылып жауыр болған, бірақ әлі күнге шешімін таппаған Сорбұлақ мәселесін бүгін тағы көтеруге мәжбүр болып отырмын. Кәріз сулары жиналатын бұл көл Алматы облысының Іле ауданында орналасқан. Алматы қаласының қалдықтары төгілетін шұңқыр 37 жылдан бері жергілікті тұрғындардың тынысын тарылтып отыр. Халық шулап, экологтер қанша дабыл қақса да жергілікті биліктің бұл мәселені шешуге құлқы жоқ. Әсіресе, жаз мезгілінде Сорбұлақтан шыққан жағымсыз иіс жан-жаққа таралып, жақын маңдағы ауыл-аймақты түгел тұншықтырып жатыр. Бұл – бірінші мәселе.
Екіншіден, Сорбұлақ көліндегі су құрамында зиянды химиялық заттар, ауыр металдар мен органикалық қалдықтар бар. Мұны биыл шілде айында жүргізілген зерттеу нәтижесінен көруге болады. Мендегі мәлімет бойынша, су құрамында 31 түрлі химиялық зат пен ауыр металл бар екен. Зертханалық тексеріс кезінде кадмийдің мөлшері қалыпты нормадан төрт есе көп екені көрсетілген. Бұл дабыл қағатын жайт. Өйткені кадмий көзге көрінбейтін у. Оның буы өкпе, бүйрек, ішкі құрылыс, жүйке жүйесі мен сүйекті зақымдап, онкологиялық аурулар тудыруы мүмкін. Бұл радиация адам ағзасында жылдар бойы жиналады. Демек, Сорбұлақтың айналасындағы ауыл тұрғындарының денсаулығына зиян келіп жатыр деп айтуға толық негіз бар.
Үшіншіден, Сорбұлақ көлінің сыйымдылығы шамамен 1 млрд текше метр. Алматы агломерациясы өскен сайын, кәріз суы да көбейді. Тиісінше, Сорбұлақ та тола бастады. Қазір 750 млн текше метр су жиналған. Табанындағы топырақ тұрақсыз, су астындағы шөгінділер жылжып жатыр деп дабыл қағуда экологтер. Нөсерлі жауын-шашын, көктемгі су тасқыны немесе қуатты зілзала болса, Сорбұлақ арнасынан асып кетуі мүмкін. Бетін аулақ қылсын, мұндай жағдай болса Ақши, Күрті ауылдарын тасқын шайып кету қаупі бар. Тіпті, лас су Іле, Балқаш, Қапшағай көлін ластап, үлкен экологиялық апатқа соқтырады. 1988 жылы дәл осы кәріз сулары жиналатын Жаманқұм бөгеті бұзылып, 13 адамның қаза тапқанын бәріңіз білетін шығарсыздар? Осы апаттан кейін Алматының қалдық сулары Сорбұлақ шұңқырына құйыла бастады.
Сондықтан сорымызға айналған Сорбұлақтың мәселесін Үкімет деңгейінде қолға алу керек. Ол үшін төмендегі ұсыныстарымды қаперге алсаңыз.
Сорбұлақтың суын, құрамын, деңгейін, қауіптілігін тексеретін мемлекеттік комиссия құру қажет. Оның құрамына экологтерді, осы саланың мамандарын, сарапшыларды және тәуелсіз зертхана өкілдерін қосу керек. Себебі су құрамын және ондағы қауіпті химиялық элементтердің мөлшерін анықтаумен «Алматы су» мекемесінің өздері айналысып жүр. Бұл көл осы мекеменің балансында болғандықтан, олар объективті қорытынды шығармайды. Қазақша айтқанда, өз қолдарын өздері шаппасы анық.
Республикалық бюджеттен қаражат бөліп, кәріз суларын тазартатын заманауи стансалар салу керек. Лас қалдықтарды сүзгіден өткізіп барып, Сорбұлаққа құю қажет. Сонда қолқаны қабатын сасық иіс жоғалып, тұрғындардың тынысы ашылады.
Сорбұлақтың суына сіңіп кеткен қыруар қаражаттың мақсатты жұмсалуын тексеріп, мемлекеттік аудит жүргізу керек. Өйткені Сорбұлақты тазартамыз деп талай жоба басталған. Бірақ бәрі аяқсыз қалды. Бөлінген қаржы көлемі мен қалай игерілгені туралы мүлде ақпарат жоқ. Ақшаның сайда саны, құмда ізі жоқ.
Сорбұлақтың суын ортайтып, тиімді пайдалану үшін Су шаруашылығы және ирригация министрлігімен бірлесіп жоба дайындау керек. Қажет болса канал салып, суды ауылшаруашылық мақсатқа пайдалануға болады. Осы арқылы Алматы облысындағы суармалы жердің көлемін арттырып, шаруаларға қолайлы жағдай жасаймыз.
Бұған дейін Қытайда кәріз суын тазартып, бау-бақша суаруға пайдаланатыны туралы жазған болатынбыз.
