Жалпы адамзаттың жаратылысына әу бастан еркін тірлік жарасымды. Ана жатырында тоғыз ай жетілген шарананың кесімді сәті келгенде бұлқынып, жарық дүние, шексіз кеңістікке асығуының өзі пенде атаулының азаттық мұратына бейсана шақтан бейілді екенін аңғартса керек. Бұл ретте Қазақстан мен Ата Заңымыздың басты құндылығы әрі ең қымбат қазынасы – адам және оның өмірі, құқығы мен бостандығы. Конституция соған кепілдік береді.
«Бiз, ортақ тарихи тағдыр бiрiктiрген Қазақстан халқы, байырғы қазақ жерiнде мемлекеттiлiк құра отырып, өзiмiздi еркiндiк, теңдiк және татулық мұраттарына берiлген бейбiтшiл азаматтық қоғам деп ұғына отырып, дүниежүзiлiк қоғамдастықта лайықты орын алуды тілей отырып, қазіргі және болашақ ұрпақтар алдындағы жоғары жауапкершілігімізді сезіне отырып, өзіміздің егемендік құқығымызды негізге ала отырып, осы Конституцияны қабылдаймыз», – деп басталады Ата Заңымыз.
Дәл осы еркiндiк, теңдiк пен татулық – халқымыздың өмірінің мәніне айналды. Сонымен бірге бұл әрбір азаматқа өз жұрты мен өз Отаны алдында жоғары жауапкершілік жүктейді. Ел алдында өзіне осындай жауапкершілік алған Мемлекет басшысы 2022 жылғы конституциялық реформасы арқылы еркiндiк, теңдiк пен татулықты нығайтатын соны өзгерістерге, тың трансформацияға қадам жасады.
Бұған дейінгі жылдары жүзеге асырылған саяси реформалардың төрт топтамасы шеңберінде іргесі қаланған жаңғырулар азаматтардың мемлекеттік басқаруға қатысу мүмкіндіктерін кеңейтуге, билікке терең тамыр жайған непотизммен күресуге, сайлау жүйесін жетілдіруге күш-жігер шоғырландыра отырып, жаңа қарқынмен жалғасты.
Жалпы, азаматтардың еркіндігін, соның ішінде еңбек бостандығын шектейтін кеселдің бірі – непотизм. Конституциялық реформа аясында жалпыұлттық диалогты жолға қоюдың бір көрінісі, мемлекеттік шешімдерді қабылдаудың сарабдал бір стандарты, жаңғырудың жаңа рәмізі – осы кесапатқа тосқауыл қою болды. Латынның nepotis, яғни «немере, ағайын» сөзінен туындаған непотизм қазір биік лауазымды тұлғалардың жұмысқа орналастыруда кәсіби қасиеттеріне қарамастан, төл туған-туысына, жора-жолдасына, тамыр-танысына артықшылық пен басымдық ұсынуын, фаворитизмді білдіреді.
Осы орайда Қасым-Жомарт Тоқаев 2022 жылғы 16 наурыздағы Жолдауында Қазақстанды түбегейлі жаңғырту аясында өзіне қатысты шектеулер қабылдайтынын жариялады. Саяси трансформацияның бүкіл салада тамыр-таныстық пен монополияны түбірімен жойып, адал әрі әділ «ойын ережесін» қалыптастыруды көздейтінін мәлімдеді.
Біріншіден, Ата Заңда «бір адамның бір реттен артық Республика Президенті болып сайлана алмайтыны» бекітілді. Тиісінше, жаңа сайланған Мемлекет басшысы 7 жылға созылатын тек бір каденциясын өткеріп, ел тізгінін келесі көшбасшыға тапсыруға міндетті. Екіншіден, ол елдің көшбасшы партиясындағы төрағалығынан ерікті түрде бас тартты. Үшіншіден, «Президент өзінің өкілеттігін атқару кезеңінде партияға мүшелігін тоқтата тұруға міндетті» деген қағида заң жүзінде ресімделді.
Бұл норма саяси бәсекені арттырып, барлық партияның дамуына бірдей жағдай жасайды. Осы арқылы болашақ көшбасшыны негізгі саяси институттарды өзіне бағындырып алуға құмар болудан сақтайды. Дәл сол сияқты, Орталық сайлау комиссиясының, Жоғары аудиторлық палатаның, Конституциялық соттың төрағалары мен мүшелері де міндетті түрде партиядан шығуы керек деген норма заңнамаға енгізілді. Оның бәрі бүгінде партиядағы мүшелігін тоқтатты. Олар сондай-ақ кәсіподақтарға мүше бола алмайды әрі елдегі саяси күштердің бірінің шашбауын көтеріп, оны қолдап, мәлімдеме жасай алмайды.
Төртіншіден, барлық өкілеттікті бір қолға шоғырландырған орталықтағы жағдай аймақтарда қайталанатын. Сол себепті жаңғыру аясында әкімдер мен олардың орынбасарларына қандай да бір партияның филиалын басқаруға заң жүзінде тыйым салынды. Мұндай шешімдер сайып келгенде көпполюсті партиялық жүйе қалыптастыруға мүмкіндік береді.
Бесіншіден, мемлекеттегі ең жоғары лауазымды тұлғаның қолында барлық өкілеттіктің шоғырлануы оған жақын тұлғалар мен қаржылық-олигархиялық топтардың ықпалын орынсыз күшейтеді. Президенттің айтуынша, олар мемлекетті жеке меншігі сияқты көре бастайды. Тамыр-таныстық пен рушылдық кадр іріктеу ісін бұрмалап, сыбайлас жемқорлықтың тамыр жаюына соқтырады. Мұндай қарым-қатынас шағын ғана топтың шалқып өмір сүруіне жол ашады. Ал өзгелерді өмірінің ешқандай болашағы жоқ екеніне біржола мойынсұнып, тек өлместің күнін көру үшін арпалысуға мәжбүрлейді.
Барлық азаматқа бірдей мүмкіндік берілетініне Мемлекет басшысы мызғымас кепіл болуға тиіс. Сондықтан Қ.Тоқаевтың ұсынуымен, Ата Заңға өзгерістер аясында Президенттің жақын туыстарына саяси мемлекеттік қызметші болуға және квазимемлекеттік секторда басшылық лауазымдарды иеленуге заң жүзінде тыйым салынды. Конституцияның 43-ші бабында: «4. ҚР Президентінің жақын туыстары мемлекеттік саяси қызметшілердің, квазимемлекеттік сектор субъектілері басшыларының қызметтерін атқаруға хақысы жоқ», – деп атап өтілген. Сондай-ақ Президент өз өкілеттіктерін жүзеге асыру кезеңінде саяси партияда болмауға тиіс. Мұның сыртында Мемлекет басшысына өкілді органның депутаты болуға, өзге де ақы төленетін қызметтерді атқаруға және кәсіпкерлік қызметпен айналысуға тыйым салынды.
Мәжіліс депутаты, «AMANAT» партиясы фракциясының мүшесі Нұрсұлтан Байтілесов бұрындары «Сенің көкең кім?» деген сұрақ алдынан жиі кес-кестегенін еске түсірді: «Непотизмнің адамдар санасына терең сіңгені сонша, соның кесірінен бос лауазымға үміткердің қабілеті мен қасиеттерін, оның әлеуеті мен мүмкіндіктерін, кәсіби деңгейін объективті бағалау қиынға айналды. Бұл биліктің орталық жүйке жүйесін зақымдаған генетикалық дертке ұқсайтын. Байланысың болмаса, сен ешкім емессің, ешкімге керек емессің. Қайда барса, «өз» адамдарын қорғап, ілгерілетіп, командамен көшіп жүретін. Салдарынан, ең дарынды, қабілетті, ақылды азаматтар еңбек жолының шетіне ысырылды, шетелге кетуге мәжбүрленді», – дейді заңгер-депутат.
Әсіресе, әкімдер арасында креслосына тамыр жайып кеткендей, бес-он жыл бойы тапжылмай отыратын тұлғалар пайда болды, олар өз аймағында бейресми «князьге» айналып, білгенін істеді, өзіне жаққан жандарды маңызды лауазымдарға тағайындады. 2022 жылдан кейін ну ормандай бытысқан бұл бағытта да түбегейлі «тазарту» басталды.
Саяси және әкімшілік мемлекеттік қызметшілердің, басшылардың міндетті ротациясы енгізілді. Бүгінде Үкіметтің, министрлер мен облыс әкімдіктерінің құрамы толығымен өзгерді. Аймақ басшысы «ескі әуенге» салып, төмен тұрған әкімдерді қалағанынша тағайындай алмайтын болды. Бүгінде жергілікті тұрғындар өз әкімін өзі сайлайды. Орталық сайлау комиссиясының дерегінше, елдегі іргелі реформалардың нәтижесінде қазір әкімдердің 90%-дан астамын немесе шамамен 2 500 әкімді халық тікелей өзі сайлайды.
Осы уақытқа дейін ауылдардың, ауылдық округтердің, кенттердің және аудандық маңызы бар қалалардың 94%-ының әкімдері сайланды. Қалған 6%-ын жергілікті жұртшылық 2025 жылы сайлап алады. Бұған қоса, биыл аудан әкімдерінің сайлауы өтіп жатыр. Ендеше бұл орынға да облыс әкімі туысын, танысын не басқа «фаворитін» отырғыза алмайды, халықтың дегені қалып болады, елге ұнаған үміткердің аты озады.
Айта кету керек, Президенттің бастамасымен, аудан және қала әкімдерінің сайлануын енгізу – сайлау жүйесін дамытудың кезекті кезеңіне айналды. Тұңғыш рет 2023 жылы пилоттық режимде 42 аудан әкімінің және облыстық маңыздағы 3 қаланың – Курчатов, Приозер және Рудныйдың әкімдерін тікелей сайлау ұйымдастырылды. 2025 жылы бұл тәжірибе бірқатар басқа аудан-қалаларға таратылып жатыр. Қалай болғанда, дәл осы кезден бастап Қазақстанның сайлау органдарының жүйесі тұрақты электоралды циклге толығымен ауысты.
Демократияландыру процесін алға жылжыту барысында Қазақстан Еуропадағы қауіпсіздік пен ынтымақтастық ұйымының Демократиялық институттар және адам құқықтары бюросы сияқты халықаралық ұйымдар сарапшыларының тұжырым-тоқтамына да құлақ түрді, Ата Заңды жаңарту кезінде олардың сын-ескертпелерін ескерді. Мысалы, Орталық сайлау комиссиясының төрағасы Нұрлан Әбдіровтің айтуынша, ЕҚЫҰ/ДИАҚБ Мәжілістегі Қазақстан халқы ассамблеясының 9 депутаттан тұратын квотасы республиканың халықаралық міндеттемесіне сәйкес келмейтінін, ЕҚЫҰ-ның 1990 жылғы Копенгаген құжатының 7.2 параграфына қайшы екенін қайталаумен келді.
Ол құжатта ұйымға мүше елдердің ұлттық заңнамалық органының кем дегенде 1 палатасының депутаттары толығымен әрі тікелей сайлануға тиістігі жазылған. Бұл ретте Қазақстан Парламентінің жоғарғы палатасы – Сенатта сайланбайтын, Президент тағайындайтын депутаттар бар. Ал Мәжілісте халық сайламайтын Ассамблеяның 9 депутаты болды, олар тіпті жеке фракциясын иеленді. Міне, 2022 жылғы конституциялық реформа аясында ассамблеялық квота жойылды.
– Енді біздің Парламенттің төменгі палатасының барлық депутаты тікелей дауыс беру арқылы сайланады. Бұған саяси партиялардың Мәжіліске өту шегінің бұрынғы 7%-дан 5%-ға дейін төмендетілгенін, жаңа партияларды тіркеу үшін талап етілетін оның жақтаушыларының саны мен қолының 20 мыңнан 5 мыңға дейін азайтылуын қосуға болады. Халықаралық ұйымдардың басқа да бірқатар ұсынымдары талданады, сарапшылардың пікірлері зерделенеді, түрлі кеңес-консультациялар өткізіледі, – деді Орталық сайлау комиссиясының төрағасы.
Демек, конституциялық жаңғыру, саяси реформа осымен тоқтап қалмауға тиісті. Еліміздің басты сайлау органы озық елдердің сайлау заңнамасын мұқият зерттейді, үздік тәжірибелерін қарастырады. Мысалы, кейбір елде президенттікке кандидаттардың ата-аналарына қатысты талаптар бар көрінеді. Сондай-ақ базбір ел кандидаттарға «моральдық шектеу-ценз» қояды. Мәселен, Сингапурда адалдық, парасаттылық, жақсы бедел-репутация, АҚШ-тың бірқатар штатында сыпайылық пен жақсы мінез-құлық сияқты «өту шектеулері» бекітілген.
Халықпен тікелей диалог аясында азаматтардың басты бір сұранысы партияны ғана емес, нақты тұлғаларды да сайлауға мүмкіндік беретін мажоритарлық жүйені қайтару екені айқындалды. Сөйтіп, 2022 жылғы конституциялық реформаның нәтижесінде елде аралас сайлау жүйесі енгізілді: Мәжіліс депутаттарының 70%-ы партиялық тізімдер бойынша сайланады. Бұл жағдайда депутаттық корпусқа қай өкілі кіретінін әрбір партия өзі таңдайды, үміткерді партиялық тізімдегілерден іріктейді. Мәжіліс депутаттарының тағы 30%-ын бірмандатты округтер бойынша жергілікті сайлаушылар өз кандидаттары арасынан өзі сайлап алады.
Облыстар мен республикалық маңызы бар қалалардың мәслихаттарында арақатынас 50/50-ді (жартысы – партиялық тізімнен, жартысы – бірмандатты депутаттар) құрайды. Ал аудандық мәслихаттардың барлық депутаты тек бірмандатты округтер бойынша сайланады.
Қорыта айтқанда, Президенттің каденциясының, сонымен қатар конституциялық реформаның негізгі мақсаттары мен нық қағидаттары ұқсас, бұлар – әділдік, жаңғыру, демократия және инклюзивтілік пен қоғаммен диалог. Мемлекет басшысы Қ.Тоқаевтың бастамасымен жүргізілген конституциялық реформалар арқылы елдің саяси және сайлау жүйесін трансформациялау – барлық деңгейдегі депутаттарды, сондай-ақ әкімдерді тікелей сайлау жолымен халықтың елді басқаруға қатысуын арттыруды, билік институттарын қалыптастырудың сапалы жаңа моделіне көшуді білдіреді. Бұл – халық билігін нығайтуға бағытталған нақты қадам.
Айхан ШӘРІП