Мұны жұрт жақсы қабылдады. Ресми мәлімет бойынша жаңа аудандарда тіршілік жанданды, инфрақұрылым жақсару үстінде. Әйткенмен, шекара жанындағы елді мекендердің шағын жинақты мектептерінің жабылу қаупі сақталды. Парламент бұл проблеманы шешуге де Үкімет назарын аудартып отыр.
Шекарадағы ауылдарға – ерекше мәртебе
2025 жылғы 14 наурызда өткен Ұлттық құрылтайдың төртінші отырысында Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев Үкіметке шекара қасындағы аумақтардың ахуалын бақылауда ұстауды, олардың жұртшылығына жан-жақты көмектесуді жүктеген болатын.
– Ауылды дамыту тұжырымдамасында шекаралық аумақтарға қатысты жұмыстың негізгі бағдары айқындалған. Шеткері жатқан елді мекендердің ахуалы ел іргесінің бекем болуына тікелей әсер етеді. Бұл – стратегиялық маңызы бар мәселе! Осы бағытта жұмысты белсенді жалғастыру керек. «AMANAT» партиясы шекара маңындағы аудандарды дамытуға қатысты жаңа заң қабылдауды ұсынды, – деген Президент Үкіметке депутаттармен бірге бұл бастаманы жан-жақты қарастыруды жүктеді.
Шекаралық аудандарға ерекше мәртебе беретін арнайы заң жобасын талқылауға депутаттық корпус жаңа сессиясында кіріспек. Бұл өте маңызды міндет, себебі мемлекеттің шекарасының амандығы – елдің егемендігі мен тәуелсіздігінің беріктігінің нышаны. Мұның сыртында шекаралық аудандар Қазақстанның аумақтық тұтастығын сақтау үшін стратегиялық маңызға ие.
Қазақстанның 20 облысының басым көпшілігі – 14-і шекара бойындағы өңір: олар Ресеймен, Қытаймен, Өзбекстанмен, Қырғыз Республикасымен және Түрікменстанмен шектеседі. Шекаралық аймақта 65 аудан орналасқан, оларда 3,5 миллион адам тұрып жатыр. Соның ішінде шекарадан 50 шақырымнан аспайтын аумақта 1 283 елді мекен орын тепкен, оларда 1,7 миллион адам өмір сүреді.
Алайда «AMANAT» фракциясының мүшесі, Мәжіліс депутаты Ерлан Саировтың айтуынша, шекарадағы 65 ауданның 40-ының халқы үдемелі түрде азайып барады. Бұған аудандардың біріктірілуі, климаттық жағдайдың адам тұруға қолайсыздығы, аумақтың шөлденуі, жұмыссыздықтың жайлауы, Қазақстанның ішкері аудандарымен көлік қатынасының нашарлауы, әлеуметтік нысандардың жабылуы, инженерлік инфрақұрылымның тозуы, сондай-ақ Кеңес кезінде болған жеңілдіктердің алып тасталуы ықпал еткен екен.
Әсіресе, бұл проблема СҚО, Қостанай, Павлодар және Шығыс Қазақстан облыстарында өткір тұр. Депутат Е.Саиров шекаралық аумақтарды қолдауға бағытталған мемлекеттік бағдарламалар мен стратегиялық құжаттардың болуына қарамастан, олардың тетіктерінің толыққанды жұмыс істемейтініне екпін түсірді.
Шекаралық аудандарға қатысты мемлекеттік қолдау шаралары әралуан нормативтік актіге шашырап кеткен, нақты басымдықтары бекітілмеген. Сондықтан жағдайды түпкілікті түзету үшін жеке заң керек. Құжат «Қазақстанның шекаралық аумақтарын дамыту туралы» деген шартты атауға ие.
Баласы көп мектеп бәсекеде ұтады
Депутаттар бастамашылығымен әзірленген заң жобасының бюджеттен шығыстарды талап ететін нормаларына Үкімет пен Республикалық бюджеттік комиссияның рұқсатын алуға, мүдделі меморгандардың келісімінен өткізуге, сарапшылармен талқылауға, басқа рәсімдеріне біраз уақыт, жылдар кетуі мүмкін. Оған дейін шекаралық аумақтарды қолданыстағы заң мен тетік аясында қолдауды күшейткен жөн.
Мысалы, шекара шетіндегі ауыл-аудандарда білім ордаларының тегіс жабылып қалуына жол бермеу маңызды. «Мектебі бар ауылда тіршілік бар» деп бекер айтылмаған. Өйткені мектеп жабылса, ауылдан жас ұрпақ кетеді, балаларына мектебі бар елді мекен іздеп, ата-аналары көшеді. Жастары ауған ауыл қараң қалады. «AMANAT» партиясы фракциясының мүшесі, Мәжіліс депутаты Нартай Сәрсенғалиев бұған жол бермеу үшін білім министрлігі жаңа бұйрық қабылдап, шағын жинақты мектептегі оқушы санына қатысты талапты шекара маңы елді мекендері үшін жоюы керек деп есептейді.
– Мәселе мектептің жұмыс істеп тұруына кепілдік беретін оқушы санының шегіне қатысты. Батыс Қазақстан облысының 8 ауданы Ресейдің 5 облысымен шектеседі. Бала санының аздығынан БҚО-да соңғы үш жылда 12 бастауыш мектеп жабылыпты. 2024 жылы Жәнібек, Теректі, Сырым, Қаратөбе аудандарында 4 бастауыш мектеп таратылған. Мектеп жабылды деген сөз бұғанасы қатпаған балалар өзге ауыл-ауданға оқуға кетуге мәжбүр дегенді білдіреді. Ол жақта оның қауіпсіздігіне, жатын орны мен ас-суына кім кепілдік береді? Жұмыссыз қалған ұстаздардың хәлі нешік? Адамы көшкен ауыл картадан өшеді, – дейді депутат.
Оның мәліметі бойынша, БҚО-ның Ресеймен шектесетін 8 ауданының 7-еуінде бала санының аздығына байланысты мектептер жабылмақшы. Нормативке өзгеріс енгізілмесе, тағы 13 мектепті толық көлемде сақтап қала алмайды. Осыған орай «аманаттық» депутаттар Үкіметке нақты ұсыныс енгізді.
Білім және ғылым министрлігінің 2022 жылғы 6 мамырдағы «Халықтың тығыздығына және елді-мекендердің қашықтығына қарай білім беру ұйымдары желісінің кепілдік берілген мемлекеттік нормативін бекіту туралы» №185 бұйрығын өзгертетін жаңа бұйрық қабылдау қажет. Сол арқылы ерекше жағдайда немесе шекара маңында орналасқан мектептер үшін нормативтердің шегін азайту ұсынылды.
Үкіметтің ақпаратынша, депутаттар тілге тиек еткен 13 мектеп жабылмапты. Премьер-Министрдің орынбасары Ермек Көшербаев оларға жауабында Батыс Қазақстан облысының шекаралас аудандарында орналасқан 13 мектеп «бүгінгі күнде штаттық негізде жұмыс істеп жатқанына» сендірді.
– Әйткенмен, аталған мектептерде оқушы санының белгіленген жүктемеден едәуір аз болуына байланысты жаңа 2025-2026 оқу жылында жалпы орта білім беретін мектепті – негізгіге, негізгі орта мектепті – бастауышқа ауыстыру не мүлдем тарату қаупі бар. Оқу-ағарту министрлігі БҚО әкімдігіне шекаралас ауыл мектептерін сақтап қалу және дамыту жөнінде хат жолдады. Қазір министрлік Білім беру ұйымдары желісінің кепілдік берілген мемлекеттік нормативінен шекара аймағында орналасқан мектептерді алып тастау мәселесін пысықтап жатыр. Бұл мәселе Үкіметтің бақылауында және оны шешу жұмысы одан әрі жалғасады, – деді вице-премьер.
Қашықты компьютер еңсереді
Шағын жинақты мектептерге қатысты норматив бұған дейін жеңілдетілген көрінеді. 2020 жылы бастауыш мектептерде – 5-тен 40 оқушыға дейін, негізгі мектепте – 41-ден 80 оқушыға дейін, орта мектепте – 81-ден 180 оқушыға дейін білім алуы «ШЖМ-ның негізгі белгісі» болды. Бертінде, 2022 жылғы 6 мамырда Білім және ғылым министрінің №185 бұйрығы қабылданып, «Білім беру ұйымдары желісінің кепілдік берілген мемлекеттік нормативі» бекітілді.
– Нормативке сәйкес, әрбір ауылдық елді мекенде білім алушылардың жалпы саны сақталса, онда білім беру ұйымдарының жұмыс істеуіне кепілдік беріледі. Атап айтқанда, енді кіші мектеп жасындағы оқушы саны 5-еу болса, мемлекеттік бастауыш мектеп, кіші және орта мектеп жасындағы бала саны 41 және одан көп болса, негізгі орта мектеп, ал, кіші, орта және жоғары сынып жасындағы оқушы саны 81-ден кем болмаса, онда жалпы орта білім беретін мектеп жабылмайды, – деді вице-премьер Е.Көшербаев.
Бұдан бөлек, Оқу-ағарту министрлігі ел өңірлерінде шағын жинақты ауылдық мектептердің әлеуетін дамыту жобасын бастады. «Қазақстан халқына» қорының, Білім беруді тұрақты дамыту қорының қолдауымен қолға алынған жоба бастапқыда Ақтөбе облысында сынақтан өтті. Нәтижесінде, осы өңірдегі шекаралық ауылдарда білім беру сапасы мен оқытудың тиімділігі айтарлықтай артқаны анықталыпты.
Егер шекара жақтағы ауылға интернет тартса, тұрғындары кему орнына көбейеді. Сондай-ақ оқу сапасы да күрт жақсарады. Ақтөбе облысында жалпы саны 10,5 мың оқушы контингенті бар 134 шағын жинақты мектебі пилоттық жобамен қамтылды.
Жоба қорытындысында мектептердің 77,4%-ы жоғары сапалы интернетке қол жеткізді. Ғаламтор болса, мектептің де қажеті болмауы мүмкін, балалар дамыған елдердегі сияқты қашықтан оқытуға көшіріледі және көрші ауыл-аудандарға қатынамайды. Олай болса, отбасыларға да көшудің қажеттілігі болмайды.
– Жобаны іске асыру нәтижесінде тірек мектептер шалғай ауылдардың балаларын онлайн оқытуға арналған 155 жаңартылған цифрлық кабинет пен зертханалық жұмыстарды жүргізуге арналған ғылым кабинеттерге қол жеткізді. Сондай-ақ 1 мыңнан астам педагог білім беру бағдарламалары бойынша оқудан өтті. Оқу жетістіктеріне жүргізілген мониторинг нәтижелері барлық пәннен оқушылардың үлгеріміндегі оң динамиканы көрсетті, – дейді Оқу-ағарту министрлігі Орта білім комитеті төрағасының орынбасары Әлия Чокушева.
Нақтылағанда, жоба аясында 1 072 сандық есептегіш, 804 пәндік стенд, 771 ноутбук, 155 интерактивті тақта, компьютерлер, принтерлер мен пәндік жинақтар алынған. Жоба шеңберінде ШЖМ-дерде математика, физика, химия, биология, ағылшын тілі пәндерін оқыту жаңа модель бойынша жүргізіледі.
Біріншісі – синхронды оқыту: бұл нақты уақыт режимінде жүргізілетін оқыту моделі. Онда шекара қасындағы, қияндағы ауылдың балалары тірек елді мекендегі құрбы-құрдастарымен бірге, бір педагогтен онлайн сабақ алады. Екіншісі – аралас-гибридті оқыту. Онда балалар онлайн және өз бетінше қашықтан оқи алады. Үшіншісі – ШЖМ-де цифрлық шешімдерді пайдалана отырып, бірақ офлайн жүргізілетін сабақтар. Бұл интернет байланысы тұрақты емес елді мекендерге жарайды.
Оқу-ағарту министрі Ғани Бейсембаев та Ақтөбе облысында жүзеге асырылған «тірек мектебі – шағын жинақты мектеп» моделінің тиімділігін растады. Жоба нәтижесі 2023 жылмен салыстырғанда шағын жинақты ауыл мектептеріндегі білім сапасы орта есеппен 7%-ға артқанын көрсетті. Бір жыл үшін бұл – үлкен жетістік. Облыста цифрлық білім беру экожүйесі қалыптасып, сапалы интернетке қол жеткізу мәселелері шешіліпті. Тиісінше, Оқу-ағарту министрлігі оны еліміздің барлық өңірінде енгізуді ұсынып отыр.
– Жоба аясында Ақтөбе облысында жүргізілген кешенді жұмыстар шағын жинақты мектептердегі білім сапасының артуына серпін берді. Біздің министрлік ұлттық үйлестіруші ретінде соның негізінде ауыл мектептерінің даму стратегиясын әзірледі. Енді әкімдіктер стратегияны басшылыққа алып, жобаны масштабтау жұмысын кезең-кезеңімен қамтамасыз етуі қажет, – деді министр.
Ведомствоның хабарлауынша, бүгінде Қазақстанда 8 мың мектеп болса, соның 67,4%-ы ауылдық жерде орналасқан. Оның 51,2%-ы (шамамен 2,7 мыңдай) шағын жинақты мектептер. Оларда 2024-2025 оқу жылында 187,2 мың бала оқыған. Мұндай білім ордаларының ең көбі Солтүстік Қазақстан, Қостанай, Ақмола, Павлодар, Батыс Қазақстан және Ақтөбе облыстарында орналасқан.
Жобаға енді 17 өңірдің 192 тірек және 759 шағын жинақты мектебі қатысып жатыр. Ал үшінші кезеңде қалған шағын жинақты мектептің бәрі толығымен қамтылуға тиіс. Осы арқылы шекаралық аумақтардың тағы бір проблемасы шешіледі деген үміт бар.
Елдос СЕНБАЙ
