Президенттің өзі: «Жаңа сын-сынаққа төтеп беру үшін, ең алдымен, ұлттық құндылықтарды қорғай білген жөн. Ана тілімізді, салт-дәстүрімізді, ұлттық сана-сезімді, қоғамдағы татулық пен келісімді, береке-бірлікті сақтай алмасақ, келер ұрпақ бізді кешірмейді», – деген-тін. Қазақ елі түрлі этностың жарасымда өмір сүруіне жағдай жасаудың, бірлік пен бітімді бекем етудің, баршаны өрлеу жолындағы өзара әрекеттестікке жұмылдырудың төл жолын таба білді.
2025 жылы жаһандағы қарулы қақтығыстардың саны сонау 1946 жылдан, яғни Екінші дүниежүзілік соғыс аяқталғаннан бергі ең жоғарғы шекке жетті. Бұл туралы Ослодағы Бейбітшілікті зерттеу институты (PRIO) ғалымдарының жуырда жарияланған зерттеуінде айтылады. Ғалымдар тарихи шегіне жеткенімен, сонымен тоқтамай, қанды қырғындардың саны әрі қарай артып бара жатқанына екпін түсірді.
«Қақтығыстар тенденциясы: жаһандық шолу» зерттеуінде көрсетілгендей, ең құрығанда, тараптардың бірі мемлекет болып табылатын соғыстар мен әскери шиеленістердің саны 2022 жылы – 56-ны, 2023 жылы – 59-ды, 2024 жылы 61-ді құраған. Биыл шырқау шегіне жетіпті. Әлемде 110-ға дейін қақтығыс тіркелген. Екінші дүниежүзілік соғыс аяқталғалы, бірде-бір жылда осынша көп қарулы тайталас тіркелмеген екен.
Мысалы, бірқатар бағалау бойынша 2022 жылдан Ресей және Украина арасындағы соғыс жауынгерлерін, бейбіт тұрғындарын қоса алғанда, бір жарым миллионға жуық адамның жанын жалмаған не мүгедек еткен. Өзге мемлекетаралық әскери жанжалдар кесірінен бір жыл ішінде шамамен 129 мыңдай жан мерт болған. PRIO зерттеушілері әлемде күш көрсету, зорлық, тартыс деңгейі соңғы үш жылдағы жоғарғы деңгейге жеткенін ескертті.
– Бұрынғыға қарағанда, бүгінде адамзат анағұрлым қатігез әрі алауыз жағдайда! Әлемдік зорлық-зомбылықтың ушығуы аясында, талас-тартыс ахуалында мемлекет тарапынан да, қоғам тарапынан да бейжайлық көзқарас таныту, оқшаулану-изоляционизм саясатын ұстану салмақты қате болып есептеледі. Мұндай көзжұмбайлық пен немқұрайлылық болашаққа да кесірін тигізуі, ұзақмерзімді салдарларға соқтыруы мүмкін, – деді есептің жетекші авторы, институт директоры Сири Аас Рустад ханым.
Осындай аумалы-төкпелі, елең-алаң шақта Қазақстан халқына ауызбіршілігін, достығын, ұлтаралық келісімін сақтау, дамытып баптау – ауадай қажет. Ол үшін мемлекет пен қоғам ел алдында тұрған заманауи жаһандық сын-қатерлерге назар аударып, олардың шешімін бірлесе іздегені жөн. Қазақстандықтардың бейбітшілікке, тұрақтылық пен бірлікке «өздігінен келе салған нәрседей» қарамағаны, қайта оны нығайтуға әрбір азамат өз саласында үлес қосқаны маңызды.
Қазақстан Республикасында 100-ден астам этнос тұрады. 2021 жылғы соңғы ұлттық халық санағының қорытындыларына сәйкес, Қазақстан халқының 70,4%-дан астамын қазақтар құрайды. Одан кейінгі орында орыстар (15,5%), өзбектер (3,2%), украиндер (2%), ұйғырлар (1,5%), немістер (1,2%), татарлар (1,1%), әзербайжандар (0,8%), кәрістер (0,6%), түріктер (0,5%), дүнгендер (0,4%), белорустар (0,4%), тәжіктер (0,3%), күрдтер (0,3%), шешендер (0,2%), поляктар (0,2%), қырғыздар (0,2%) тұр. Қалған этнос өкілдерінің үлесі 1,4%.
Демографтар бұл жерде мемлекет құраушы қазақ ұлтының «балқыту қазандығы» рөлін атқаратынын айтады. Осы ұғым 2026 жылға дейінгі Қазақстан халқы Ассамблеясының даму тұжырымдамасына да енгізілді. Алайда сарапшылар әлемдегі шиеленістер өршіген жағдайда халқының құрамы этникалық тұрғыдан күрделі болып келетін мемлекеттерге қаннен-қаперсіз қалмай, бәрібір ынтымақ, ымыра мен жарастығын жақсарта беруі керектігін қаперге салды.
Бұл істе мемлекет те салмақты іс тындырып келеді. Ел басшылығының өзі тұрақты түрде этносаралық және конфессияаралық процестердің тамырын басып, жіті қадағалап, соны бастамалары мен тың тетіктерін үнемі іздестіріп ұсыну үстінде. Ұлттық бірлікті нығайта түсу үшін Қазақстан халқы Ассамблеясы мен барлық мемлекеттік органдар тұрақты, күнделікті жұмыс істеп жатыр.
Ресми мәлімет бойынша Қазақстанда тіркелген этномәдени бірлестіктердің саны шамамен 600-ді құрайды. Олардың жүз мыңнан аса тұрақты, белсенді мүшелері бар. Бұл ұйымдардың республикалық, өңірлік, облыстық, қалалық, аудандық және басқа деңгейдегі бөлімшелері құрылған.
Этномәдени бірлестіктердің құрамына кіретін клубтар мен үйірмелердің саны 700-ден асқан. Бұл бірлестіктер этносаралық татулықты сақтауға бағытталған, жүздеген мың адамды қамтитын көптеген іс-шара өткізеді.
Сонымен бірге, ресми мәліметке жүгінсек, мемлекеттік тіркеусіз жұмыс істейтін этномәдени бірлестіктер де ортақ іске өз еншісін қосып жатыр. Олардың саны қазіргі уақытта 498-ден көп. Мүшелерінің саны он мыңнан асады. Бұлардың құрамында 425 түрлі клуб пен үйірме жұмыс істейді екен. Бір жыл ішінде 37,5 мыңнан астам қатысушыны қамти отырып, 1,4 мыңдай іс-шара өткізіпті.
Бүгінде этномәдени бірлестіктер мен Қазақстан халқы Ассамблеясының басқа да құрылымдары өзара сенімді, этносаралық құрметті, азаматтық ынтымақтастықты қалыптастырумен шектелмей, Президенттің Әділетті Қазақстан, Адал азамат сияқты концепцияларының қағидаттарын ілгерілетуге жұмыстанып жатыр.
Ассамблея атынан тағайындалған Сенат депутаты Закиржан Кузиевтің айтуынша, 2024 жылдан бері ҚХА өз қызметін жаңа форматта жандандырды. Ол қоғамдық процестерге этнос өкілдерін тартып, ынта-ықыласын арттыруға бағдарланған.
– Бір жыл ішінде Ассамблеяның өзі мың іс-шара өткізді, бұл оның жиынаралық кезде бұйығы жататын құрылым емес, қоғамдық келісім саласында мемлекеттік саясатты ілгерілететін шынайы механизм екенін айғақтайды. Республиканың өңірлерінде 600-ден аса этномәдени бірлестіктер, сондай-ақ қоғамдық кеңестер, ақсақалдар мен аналар кеңесі жұмыс істейді. Нақты әлеуметтік проблемаларды шешуге атсалысады. Өңірлерде ҚХА бітістіру-медиация тәжірибесін дамытып, осы арқылы дау-жанжалдарды тиімді реттеуге ден қойды. Бұл қоғамдағы кернеу деңгейін төмендетуге, құқықтық мәдениетті нығайтуға септеседі, – деді З.Кузиев.
Жастардың азаматтық белсенділігін күшейту үшін Ассамблея «Жаңғыру жолы», Ұлттық бірлік мектебі, тіл үйрету орталықтары сияқты бастамаларды жүзеге асырады. Жас ұрпақ этностардың тарихы мен мәдениетіне қанығады.
ҚХА өкілінің пайымдауынша, бұл жобалар өскелең ұрпақтың бойында Отанға адалдық, патриотизм, бірлік сезімдерін қалыптастыруға мүмкіндік береді. Бұл ретте цифрландыру мен жоғары технологиялар Ассамблея қызметін қолжетімді ете түсті және қамтылатын аудитория ауқымын елеулі кеңейтті. Соның нәтижесінде, ол қалалар мен аудандар шегінен шығып, шалғай ауылдарға дейін жете алады.
Қазақстан халқы Ассамблеясы ел басшылығының түрлі саладағы мемлекеттік саясатын ілгерілетуге жұмылады. Мысалы, ол тек ішкі тұрақтылық пен келісімді қамтамасыз етуге емес, сондай-ақ Қазақстанның халықаралық оң имиджін түзуге де қызмет етеді. Мұнда еліміздің мақтанары бар, себебі ол – мың құбылған дүниеде мәдени және діни әралуандылығын тұрақты сақтап қалып, біртұтас ұлт ретінде даму жолынан таймай келе жатқан мемлекеттің бірі.
Құжатында қандай ұлт көрсетілгеніне қарамастан, шетелде азаматтарымыз көгілдір паспортты паш етіп, «Қазақстандықпын!» деп қымсынбай, қорықпай, сенімді әрі айбынды айта алатын дәрежеде.
Сондықтан кейінгі жылдары Қазақстанның ұлтаралық келісімді бекіту тәжірибесіне ТМД, Таяу Шығыс, Африка және Латын Америкасының елдері ынта-ықылас танытып, үлгі-өнегесін игеріп жүр. Өйткені бүгінде этникалық және діни тұрғыдан әралуан ұлыстардың бір мемлекеттің шаңырағы астында тату-тәтті тұруына қол жеткізу көкейкесті, қиын мәселеге айналды. Бірқатар елде қазақстандық модель негізінде этномәдени кеңестер, интернационалдық орталықтар, медиация-бітістіру орталықтары құрылып жатыр.
Қазақстан өз халқының достығы, татулығы мен бірлігі арқасында жарқын болашаққа ұмтылыстың символына айналып келеді. Бірақ бұл бағыт жеткенге тоқмейілсіп тоқтап қалмай, үнемі ізденіс, талмай талпыныс танытып, ілгері ұмтылғанды, биікке серпілгенді талап етеді.
Айхан ШӘРІП