Ел өмірі мен экономиканың барлық саласына жасанды интеллект жан-жақты ендіріледі. «Бұған кім дайын?» десек, ең бірінші жас ұрпақ ойға оралары даусыз. Осы орайда жуырда жарияланған «Қазақстан жастары» талдау есебінің қорытындылары көрсеткендей, қазіргі қазақ жастары бос уақытын негізінен әлеуметтік желіде өткізетін болып шықты. Жалпы, цифрландыру саласында жастарды не қызықтырады?
Атап өтер жайт, Мемлекет басшысының өзі ЖИ-дің жаппай үстемдік етуінің тәуекелді тұстары, қауіпті жақтары жетерлік екенін ескертті.
– Жасанды интеллектінің қарқынды дамуы қазірдің өзінде халықтың, әсіресе жастардың мінез-құлқы мен болмыс-бітіміне әсер етіп жатыр. Басқаша болуы мүмкін емес. Себебі бұл үрдіс бүкіл әлемде қалыптасқан тәртіпті және адамдардың өмір сүру салтын біржола өзгертуде. Біз бұған дайын болып, батыл әрекет етуіміз керек. Әйтпесе, артта қалудың салдары өте ауыр болады, – деді Қ.Тоқаев.
Биылғы жылы әлеуметтік желілерді, жасанды зердені және дипфейкті ұтымды пайдаланған жастар ұйымдары құрбы-құрдастарын дүр сілкіндіріп, көтеріліске көтеріп, Непал, Перу, Мадагаскар сияқты бірнеше елде билікті төңкеріп тастады. Бұрынғы «түрлі түсті революциялар» қалыбында енді саясаттанушылар «Z революциясы» деген ұғымды айналымға енгізді. Оның сипаты – халықтық толқуға жасы 29-дан аспаған жастар жетекшілік етеді және ұйымдастырады, наразы топтардың негізін де солар құрайды, сондай-ақ қарсылық акцияларын әлеуметтік желі, Discord, Телеграм сияқты мессенджер көмегімен үйлестіреді.
Мәдениет және ақпарат министрлігі мен Jastar ғылыми зерттеу орталығы жүргізген «Қазақстан жастары» әлеуметтік зерттеу нәтижелері паш еткендей, қазақстандық жас ұрпақ бүгінде бос уақытының басым бөлігін әлеуметтік желіні қарауға жұмсайды. Тиісінше, сол желіде не айтылса, соған құлай сенуге, айтқанын істеуге дайын. Әрине, бұрынғы буын сияқты қазіргі өскелең ұрпақ әлі де болса, қолы босағанда ата-анасының тапсырмаларын орындайды. Есейіп, қара шаңырақтан алыстағаны әке-шешесіне соғып, хал-жағдайын біледі, көмектеседі. Бағзы заманнан қалыптасқан бұл салтты әне-міне әлеуметтік желі ысырып тастағалы тұр.
«Сауалға қатысушылардың 67,8%-ы бос уақытында бірінші кезекте және тұрақты түрде ата-аналарына барып, қолғабыс ететінін жеткізді (20,2%-ы «кейде ғана» деп жауап берді). Екіншіден, бұл ғұрыпқа әлеуметтік желілерді қарау жетеқабыл: 66,2%-ы бос уақытында тұрақты түрде соны таңдайды («кейде» дегендері – 21,5%). Үшіншіден, достарымен кездесетіндер азая бастады, тұрақты жүздесетіні жартысына жетпейді – 49,6% (34,8%-ы «кейде» жолығады). Төртіншіден, жастарымыздың тағы 42,2%-ы – оқу мен жұмыстан тыс уақытта интернеттен фильм, сериал тауып, тамашалағанды жақсы көреді (38,4%-ы «кейде» осыны қалайды)», – деп сараптайды Jastar ғылыми зерттеу орталығы.
Орталық сарапшыларының түсіндіруінше, қазақстандық жастар арасында бос уақытты өткізудің басқа нұсқалары мейлінше аз қызығушылық тудырады. Бос уақытында ара-тұра кітап оқитыны – негізінен 34,1%, тұрақты түрде кітапты серік еткендер – 14,1%. Театрға баратыны – кейде 22,9%, тұрақты 6,5%. Музейлерді аралауды жаны сүйетіндер – кейде 22,7%, тұрақты 5,9. Кинотеатрда көркем фильмдерді тамашалауға ынтығы – кейде 42,3%, тұрақты 19,8%. Азаматтық жауапкершілік танытып, бос уақытын қоғамдық ұйымдар жұмысына арнайтыны – кейде 23,4%, тұрақты 12,8%. Видео ойындармен уақыт өткізетіні (компьютер, приставка) – кейде 24,1%, тұрақты 14,9%. Фитнеспен және спортпен айналысатыны – кейде 28,5%, тұрақты 18%. Тегін спорт секцияларына баратыны – кейде 23,7%, тұрақты 17,3%. Қалғаны «ешқашан» деп жауап қатыпты.
Қалай болғанда, осыдан қазақстандық жас ұрпақтың бос уақытын негізінен компьютер мен смартфон экранының алдында өткізетіні байқалады. Олар онда әлеуметтік желілерді парақтайды, видеохостингтерде бейнежазбаларды, «шортсты» көреді, интернеттен кино іздейді немесе компьютерлік ойын ойнайды.
Айтқандай, «Қазақстан жастары» әлеуметтік зерттеуі отандық жастардың тіпті екіге емес, үшке жарылғанын анықтаған. «Этникалық топтар тұрғысынан қарағанда қазақ тілді жастар бос уақытын өткізу үшін бірінші орында қазақстандық (63,1%), содан соң оңтүстік кореялық (22,5%), үнділік (7,5%) фильмдер мен сериалдарды көбірек көреді. Өз кезегінде орыстілді жастар, алдымен ресейлік (73,4%-ы), содан кейін голливудтық (54,3%), еуропалық (33,5%) фильм-телехикаяларға басымдық береді. Жапондық аниме (19,3%), түрік (32,7%), қытай (8,7%) фильмдері мен сериалдары өзге этникалық жастар тобының өкілдері арасында танымал», – деді зерттеушілер.
Енді «жастарымыз арасында қандай әлеуметтік желілер мен мессенджерлер барынша танымал?» дегенге келсек. Jastar орталығының зерттеуі қорытындысында Қазақстан жастары арасында бірінші орында WhatsApp тұр, оны 89,4%-ы тұрақты пайдаланады. Екінші орынға Instagram орналасты, тұрақты жастар аудиториясы 79,8%. Үштікті қытайлық TikTok тұйықтады, қазақстандық жас ұрпақтың 63,9%-ына «әмірін» жүргізе алады.
Жас респонденттер арасында Телеграм (24,6%), Facebook (9,1%) пен ВКонтакте (4,7%) аса танымал емес. Жастардың 0,3%-ы ешқандай әлеуметтік желі мен мессенджерді қолданбайтынын мәлімдеген.
Әлеуметтік желі мен ғаламторды жастар не мақсатта пайдаланады? Бос уақытты өткізу үшін респонденттердің басым көпшілігі немесе 69,2% оқуға, жұмысқа және күнделікті өмірге қажетті ақпараттық контентті іздейтінін айқан. 60,6%-ы көңіл көтеру контентін жиі қарайды. Интерактивті, қызу талқылауға шақыратын контент (33,3%), жарнамалар мен хабарландырулар (25,7%), вирустық видео мен мемдер (14,8%) сияқты контенттер онша қызықты емес көрінеді.
Жас тұрғысынан алғанда сауалнамаға қатысқандардың ең жас тобы, мектеп оқушылары басқадан гөрі көңіл көтеру (66,8%) мен вирусты видеоларды, мемдарды (21,2%) тамашалауға құмар. Ал ересектері, яғни 19-23 жас тобы ақпараттық контентке басым көңіл бөледі (74,5%). 24-28 жастағылары – бос жұмыс орындары, баспана, көлік және басқа бағыттағы жарнама-хабарландыруларға (27%) және өткір тақырыптарды көтеретін сыни контентке (34,4%) ықыласты.
Ертең ел тізгінін қолына алатын жастардың креативті индустрияның барынша перспективалы бағыттарына қатысты жауабы да назар аудартады. Жас респонденттер бірінші орынға жарнама мен маркетингті (37,8%-ы) қойды. Екінші тұғырға ақпараттық технология, соның ішінде бағдарламалық қамтамасыз ету, геймдевелопмент, жасанды интеллект (33,5%-ы) озды. Үштікті дәстүрлі жолмен және ЖИ көмегімен кино түсіру және дубляждау (32,8%) тұйықтады.
Сұрауға қатысушы жастардың (бір адамға үш жауапты таңдауға рұқсат етілді) ширек бөлігі дизайн мен сән саласын (21,4%-ы), ал 21,4%-ы қолөнер, зергерлік бұйымдар, бижутерия, ұлттық кәдесый өнімдерін жасауды келешегі бар салалар санайды. Сол сияқты креативті өнеркәсіп секторлары ішінде сәулет өнері (19,9%), видеография мен фотография (19,2%), музыка (15,8%) да жақсы дамиды деген пікірде.
Өзге салаларды жас ұрпақ «болашағы жарқын» деп есептемейді және оларды болашақ кәсібі ретінде таңдағысы келмейді. Бұл қатарда кітап өндірісі мен әдеби өнімдер (8,4%-ы ғана перспективалы деп таныды), музейлер, галереялар мен кітапханалар (5%-ы), театр, орындаушылық және сурет өнері (4,7%-ы), радио (3,7%-ы), киім өндірісі, тігу (0,5%-ы), туризм (0,3%-ы), ұлттық сүт өнімдерін өндіру (0,2%-ы), автомобиль бөлшектерін шығару (0,2%-ы), қол кілемдер өндірісі (0,1%-ы) бар. Қорыта айтқанда, қазіргі жастардың басым көпшілігі болашақ мамандығын ЖИ, айти, маркетингпен байланыстыруға ниетті.
Жалпы, сарапшылар жастардың әлеуметтік желілермен, жасанды интеллектімен, криптовалюта, мемкойн, NFT, басқа да цифрлық активтермен әуестенуінің астарында тез баюға деген ұмтылушылық та жатқанын тілге тиек етті. Әлеуметтік зерттеу кезінде жастар Қазақстанда баспана бағасының қолжетімсіз екеніне, ұлттық валютаның тоқтаусыз құнсызданатынына, инфляцияның өсіп бара жатқанына, әсіресе азық-түліктің қатты қымбаттағанына шағымданған.
– Өзіндік даму, денсаулықты сақтау мен жайлы өмір сүру сұраныстарын қанағаттандыру үшін қаржы, көп қаржы қажет. Сондықтан жастардың материалдық байлыққа ұмтылысы әбден түсінікті. Бірақ көп еңбектенбей, аяқ астынан байимын, тәжірибе мен кәсіби біліктіліксіз жоғары лауазымға ие боламын деп санау жастар арасында кең тараған адасушылыққа айналды. Солай болса да жас азаматтардың саналылығы, білім деңгейі өсіп келе жатқанын және прагматизмнің алдыңғы қатарға шыға бастағанын атап өткім келеді, – деді белгілі қоғам қайраткері, ақпараттық технология мен телекоммуникациялар маманы Элина Масагутова.
Ал «Халықаралық бағдарламалар орталығы» АҚ басқарма төр-ағасы Әділ Құсманов қарқыны ғарыштық жылдамдықпен жарысқан заманда қазіргі жастардың ЖИ және әлеуметтік желілер беретін мүмкіндіктерді белсене пайдаланып, тез табыс табуға, сөйтіп өмір сүру сапасын жақсартуға іңкәрлануы қалыпты жайт екенін білдірді.
– Бүгінгінің жастары жақсы тұруды қалайды, ата-әжелері, әке-шешелері сияқты тауқымет тартып, оған үнсіз төзгісі келмейді. Жас ұрпақ өз құнын біледі, өршіл мақсаттарға ұмсынуына әлеуметтік желілер ықпал етеді, жөн-жоба көрсетеді. Бірақ осы талпыныста жастар бос амбицияларға, сырттан таңылған негізсіз мотивацияға тәуелді болу мен өмір шынайылығы, уақыт талабы, заманауи қажетті дағды арасын ажырата білуі қажет, – деді Ә.Құсманов.
Сарапшылар қазіргі жастардың материалдық байлықты бірінші орындарға қоюына түрлі фактор түрткі екеніне екпін түсірді. Біріншіден, отбасындағы және мектептегі тәрбиені ғаламтор, әлеуметтік желі, енді міне – ЖИ ауыстырып жатыр. Жастар интернетте өзгелердің сән-салтанатты өмірін көреді, өз өмірімен салыстырады және бұл олардың материалдық құндылықтарға ұмтылысын күшейтеді.
Екіншіден, заманауи жаһанданудың экономикалық шарттары экономикалық тұрақтылық пен материалдық қамтылуды өмір сапасының маңызды көрсеткішіне айналдырды. Үшіншіден, қазіргі қоғамдағы қатаң бәсекелестік жас азаматтарды өз әлеуетін барынша жүзеге асыруға, материалдық жайлылыққа жетуге жетелейді. Аға ұрпақ кеңес заманында барлығының бірдей тұрмысы төмен, кедей өмір сүргеніне бой үйретсе, соған көндіксе, қазіргінің адамы аутсайдер, лузер, елдің қоры болғысы келмейді.
Олардың ынта-мотивациясы аға ұрпақ сияқты тұрақтылық пен жарқын болашақ сияқты ұзақмерзімді перспективамен емес, көбіне дәл қазір, жедел жайлылыққа жетіп, ұсынылған мүмкіндіктің бүкіл ресурсын жылдам, сарқа пайдалануға бағытталған. Сарапшылар Қазақстанның болашақ үкіметтеріне халықты қолдау бағдарламалары мен жобаларын жастар сұранысына бейімдеп, үнемі өзгертіп отыруға тура келетінін ескертті. Себебі жастарды жанықтыратын, көңіліне желік беретін ЖИ мен цифрлық әлем ел өміріне дендей енсе, онда биліктен олармен ере келетін сын-тегеуріндерге төтеп беру, лайықты жауап қату, тиісті дәрежеде тиімді іс-қимыл таныту талап етілмек.
Елдос СЕНБАЙ
