Жұмыс еркіндігі – жаңа құндылық

Бүгінде уақыт пен еңбегін бағалайтын еркін қызметкерлер фриланс әлемін таңдайды. 

1 млн-нан астам қазақстандық – фрилансер 

Биыл әлемдегі жұмыстың 40%-ын фрилансерлер атқарады деген статистика бар. Еңбек ресурстарын дамыту орталығы мамандары әлеуметтік аударымдар мен міндетті зейнетақы жарналарына талдау жүргізе отырып, елімізде 1 млн-нан аса адам фрилансер болып жұмыс істейді деген қорытынды шығарған. Бұл көрсеткіш – қызметін ресми тіркеген маман иелерінің қатары ғана. Практик психолог, фрилансер Назира Бурханова бұл үрдіс кездейсоқ емес, керісінше заман талабынан туындаған құбылыс деп санайды. 

– Бұрын адамдар ақша табуды қиын деп пайымдап, қолға күрек алып, жер қазу керек, аянбай тер төгу керек деген түсінікте болды. Қазір халықтың қаржылық сауаты артып жатыр. Қаржыны оңай табуға болады, ақша деген әлемде көп, тек соған жол таба білу керек дегенге сенеді. Олар мүмкіндік­терін ашып, интеллектуалды еңбектен де ақша табуға болатынын түсінді, – дейді Н.Бурханова. 

Сонымен қатар еркін қызметкерлердің көбеюіне бүкіл әлемді жайлаған пандемия да әсер еткені сөзсіз. Карантиннен кейін де фриланс кей адамдардың өмірінің ажырамас бөлігіне айналды.

– Өзім де фриланспен карантин уақы­тында жақынырақ таныстым. Бұрын қо­сымша бірнеше жерде істеп жүретінмін. Кейін офлайн жұмыстар тоқтағанда онлайн бағытқа бет бұрдым. Осы кезде шығарма­шылық қабілетім ашыла түсті. Ең бастысы, уақыт үнемдедім. Бұрын кептелісте жоғал­татын уақытым өзіме қалды. Үйде отырып-ақ табыс табуға болатынын түсіндім, – дейді Н.Бурханова.

Кейіпкерімізбен әңгімеде фрилансқа өтудің қыз-келіншектер үшін артықшылығы мол екенін түсіндік. Фриланс әлемі қызмет­кердің уақыты мен еркіндігіне жол ашады. Жұмыс пен отбасылық өмірді қатар алып жүру үшін  қызмет форматының қолайлы болуы керек-ақ.

– Фрилансқа көшуіме негізгі себеп – отбасылық жағдай. Декреттік демалыстан шыққан соң жұмыс іздегенімде, көп кедергіге тап болдым. Жұмыс берушілер «Балаңыз бар ма?», «Кім қарайды?», «Ауырып қалса, не істейсіз?» деген жеке сұрақтар да қойып жатты. Кейбірі «Балаңыз болған соң жиі сұранасыз» деп, тіпті қабылдаудан бас тартты. Бұл – ашық болмаса да, жасырын дискриминация. Біздің қоғамда «баланы тек ана тәрбиелеуі керек» деген стереотип әлі де басым, бұл –  әйел адамның кәсіби жолын қиындататын фактор, –  дейді фрилансер. 

Оның сөзінше, үлкен қызының тілі кеш шыққан соң арнайы мамандарға жиі апарып, баласына көбірек уақыт бөлуге тура келген. Алайда бұл жағдай жұмыс берушілерге ұнамай, нәтижесінде бірнеше жұмыс орнынан кетуге мәжбүр болған.

Тайм-менеджмент – фриланстың кілті

Жоғарыдағы әңгімемізге қарап, фри­ланстың артықшылығы мол деп танып, көз алдыңызға ертегі елестеп кетуі де ғажап емес. Алайда бұл саланың ауыртпалығы да жетерлік. 

– Жиі жіберетін қателік – адамның өз мүмкіндігін дұрыс бағаламауы. Көбі дед­л­айн­ға дейін бәріне үлгерем деп ойлап, шектен тыс жоба алып қояды. Бірақ уақыт қысқан сайын стресс пайда болады, стресс ұзаққа созылса, депрессияға ұласады. Мұн­дай күйде жүрген адам сапалы жұмыс та істей алмайды, – дейді психолог Н.Бурханова.

Сондықтан фрилансер ресурсын есептеп, күніне қанша тапсырма орындауға күші жететінін біліп, соған сай тапсырыс алғаны жөн. Тайм-менеджментті дұрыс құру – фри­ланстың кілті.  Екіншіден, фрилансерлер кейде тоқтаусыз жұмыс істеп, демалысты ұмытып кетеді. Үстелде ұзақ отыру, қозғалыс­тың аздығы, ұйқының бұзылуы – денсау­лықты тез құртатын факторлар. 

– Егер демалыста миың тек жұмысты ойлап жатса, ол дұрыс демалу емес. Сол кезде жұмысқа қайта-қайта оралу қиынға соғады. Ал толық демалсаңыз, кейін ісіңіз өнімді болады. Жұмыс пен демалыс ара­сындағы тепе-теңдікті сақтау – жан тыныш­тығының кепілі, – деп психолог демалыста жақсы тынығу керегін ескертті.

Кейбір фринлансерлердің айтуынша, уақыт өткен сайын бұл салада да бәсекелес­тік артып келе жатыр және фриланста кепілдік жоқ деген пікірлер бар. Бір айда көп тапсырыс алып, қалған екі айда қарап отырасың дейтіндер жеткілікті. Тіпті, кей кезде бір орынға 100 адам таласып қалуы әбден мүмкін. Жобаның аз-көбі фриланстағы таңдаған бағытыңызға да байланысты болмақ. Фриланстың ауқымы өте кең, әркім бағытын қабілеті мен тиімді тұсына қарай таңдай алады. Фриланс биржасындағы жұмыстар санатына копирайтинг, журна­листика, интернет-жарнама, веб-мастер, графика, дизайн, иллюстрация, бағдарлама жасау, аударма, менеджерлік жұмыс, интернет-консультант, сценарист және IT мамандары да кіреді. 

Осы орайда дизайнер-фрилансер Шол­пан Ғарифуллақызы сұранысқа сай маман болу үшін бағытыңның өзекті екеніне көз жеткізу керегін баса айтты.

– Бағытым – графикалық дизайн, фри­лансқа өте ыңғайлы саланың бірі. Жа­санды интеллект (ЖИ) пайда болғанымен, сапалы, адам сезіміне әсер ететін креатив дизайнға деген сұраныс күннен-күнге артып келеді. Мысалы, жақында Meta компаниясы ЖИ-мен жасалған жарнама мен адам жасаған жарнаманы салыстырып көргенде, нәтиже адам еңбегінің пайдасы әлдеқайда жоғары екенін көрсетті. Ең маңызды фак­тор – салаңыздың маңызы. Егер сұраныс болса, табыс та тұрақты болады, – дейді Ш.Ғарифуллақызы.

Құбылыстың әлеуметтік әлегі де бар

Еркін қызметкер болудың әлемі бөлек болғанмен, әлеуметтік әлегі де бар. Жұмыс беруші мен фрилансер арасында келісімшарт дұрыс жасалмаса, еңбекақыны төлемеу, жұмыстың ретсіздігі, демалыстың жоғы сынды түрлі қиындығы да  алдыңнан шы­ғады. Еркіндікті аңсағандардың тұрақты табыс көзі болмағандықтан, әлеуметтік мүмкіндіктерге қол жеткізе алмай қалады. 

Заңгер, Астана қаласының адвокаттар алқасының мүшесі Аида Дүйсенбаеваның айтуынша, фрилансерлердің әлеуметтік мәртебесі нақты анықталмағандықтан,  мемлекет тарапынан фрилансерлерге арналған әлеуметтік қамсыздандыру (зейнетақы, медициналық сақтандыру) бойынша арнайы жүйе толық құрылмаған. Фрилансерлер әлеуметтік мүмкіндіктерді пайдалануды өз еркімен, өз жауапкерші­лігімен ғана атқара алады. 

– Заң тұрғысынан фрилансерлерге қатысты жеңілдіктер Салық кодексінде қарастырылған. Егер сіз фрилансер ретінде тіркеліп немесе жеке кәсіпкер болса­ңыз, белгілі жеңілдіктерге ие боласыз. Салық­тық есептеуден кейбір шығындарды (меди­циналық қызметтер, стоматология­лық емдеу, ипотекалық төлем) шегеруге болады. Егер фрилансер әлеуметтік тө­лемдерді төлемесе, медициналық қызметі пайдалану немесе зейнетақы жинақтау мүмкіндіктері шектелуі мүмкін, – дейді А.Дүйсенбаева.

Заңгердің айтуынша, фрилансерлердің көбі қызметін ресми тіркемей, келісімшарт­сыз жүргізеді. Бұл олардың табысын жасы­руына және салық төлеуден жалтаруына әкеледі. Нәтижесінде, олар зейнетақы мен әлеуметтік төлемдерді минималды деңгейде төлеп, әлеуметтік қорғаудан тыс қалады. Ал фрилансер жеке кәсіпкер ретінде тіркелсе, төлемі салыстырмалы түрде көп болғанымен, медициналық қызметтерге, ипотекалық төлемдерге қатысты қосымша жеңілдіктерге ие бола алады. Қысқасын айтқанда, сауа­тыңыз бен есебіңіз тең болса, мүмкіндіктен қағылмайсыз.

Дизайнер-фрилансер Шолпан Ғари­фуллақызы өз тәжірибесін алға тартып, заңгердің пікірімен толық келісе алмайтын айтты. Ол әзірге жобалар табу жағынан қиындық тумағанын, жұмысының тұрақ­ты­лығын, қосымша фриланс жобалар айына кемінде бір-екі рет түсіп тұратынын жеткізді.

– Кей клиенттерім жұмысымның са­пасын бағалап, өздері қайта хабарласып, жаңа жобалар ұсынады. Олардың қайта ұсыныс тастауы – мен үшін үлкен жетістік. Себебі фриланста техникалық дағдылардан бұрын адами қарым-қатынас, тәртіп, сенім маңыздырақ. Көп жұмыс беруші фрилан­сердің жоғалып кетуінен, жауап бермей қоюынан шаршайды. Ал сен уақытылы, са­палы жұмыс істесең, табысқа да жете­сің, – дейді фрилансер.

Маман әлеуметтік мүмкіндікке келісім­шарт негізінде қол жеткізуге болатынын айтты. Еркін қызметкерлерге еңбек демалысы аса керек емесін, жобасын ерте аяқтап, демалып алуға да болатынын айтады.

– Мен АҚСШ (Азаматтық-құқықтық сипаттағы шарт) бойынша жұмыс істеймін, мысалы кемі 3 айға, не бір жылға келісімге отырамын. Сондай келісім шартпен жұмыс істегенде, жұмыс беруші зейнетақы мен медициналық сақтандыру төлемін өзі төлейді. Табыс көзіне келсек, ол да өзіңізге, кәсіби дамуыңызға, еңбекқорлығыңызға тікелей байланысты. Өз тәжірибеме қарап, фриланс арқылы офистегі жалақыдан 2-3 есе көп табыс табуға болатынын көріп жүрмін, – дейді Ш.Ғарифуллақызы.

Ұлы­бри­таниялық The Guardian басылымы 2030 жылға қарай АҚШ-тағы қызмет­керлердің жартысына жуығы фрилансер­лер болады деп болжайды. Көптеген компания өздерін «толығымен қашықтан жұмыс істейтіндер» деп жариялайды» делінген зерттеуде. Қазірдің өзінде Google, Microsoft сынды ірі компаниялар еркін форматқа көше бас­тады. Елімізде де фри­ланс индус­триясы күн сайын дамып келеді. Еркін қызметкерлердің әлеуметтік мәртебесі айқындалмаса да, фрилансерлердің дәурені жүріп тұрғаны анық. Елдегі фриланс алаңы да дамыған мемлекеттердің көшіне ілесіп, олқылық орны түзелсе екен дейміз.

Айсұлу СЪЕЗХАН