Әсіресе, ұшқышсыз ұшатын аппараттар, робот техникалары, дрон-катерлер елдің назарын аударып отыр. Әлемнің түрлі аймақтарындағы қақтығыстарда осындай үлгідегі технологиялар қолданылып жатыр. Сондықтан дрон технологиясымен қарулану трендке айнала бастаған. Қазақстан да бұл үрдістен тыс қалған жоқ. Бүгінде күш құрылымдары дрондарды белсенді қолданып жүр. Олар шекарашылардың қолында да, теңізшілерде де, құрлық әскерлерінің түрлі бөлімінде де бар. Ал мұндай құралдарды өзімізде өндіру жайы ше?
Міне, мәселе – осында. Білетіндер елімізде түрлі деңгейде әскери дрондар құрастырыла бастағанын айтады. Қарулы күштер, Ұлттық ұлан мен шекара қызметінде отандық өнімдер ішінара қолданып та жүр. Алайда көпшілік бұл бағыттағы стартаптарды біле бермейді. Ал олардың қатарында инженер Таир Балбаев та бар. Ол отандық «Шағала-М» дронын жасауға атсалысқан. Ал қазір Tahara Technologies стартапының негізін қалап, дрондар құрастыру, жобалау бағытында жұмыс істеп жүр. Осы орайда маманмен отандық қорғаныс өнеркәсібі кешеніндегі жаңа бағыт жайлы тілдестік.
– Таир мырза, ХХІ ғасырдың әскери технологиясында ұшқышсыз ұшатын аппараттар мен дрондар төңкеріс жасады деп айта аламыз ба?
– Расында, ХХ ғасырдың басындағы танктер сияқты, ХХІ ғасырда дрондар әскери ғылымда, ұрыс жүргізу тактикасында төңкеріс жасады. Арзан дрондар, технологияның қолжетімді болуы соғыс барысын өзгерткені сонша, бұрынғы қымбат жабдықтарға қатысты көптеген жауапсыз сұрақ туғызып отыр. Яғни, жаңа құралдар жоятын қару-жарақтың өзіндік құны дрондардың бағасынан ондаған, жүздеген есе қымбат болып тұр.
– Отандық әскери мақсатқа арналған ұшқышсыз ұшатын аппараттар өнеркәсібінде қолтаңбаңыз бар екенін білеміз. Қазір қандай жобамен айналысып жүрсіз?
– Біз қазір «ақылды» деп атауға болатын технологиялармен жұмыс істеп жатырмыз. Армияға барлық әскери мәселелерді жедел шешуге, тез шешім қабылдауға, жылдам ақпарат қабылдауға, нысананың ізіне әп-сәтте түсуге мүмкіндік беретін жасанды интеллект технологиялары төңірегінде жұмыс істеудеміз. Біз қазір мультиротер түріндегі, коптер деп аталатын дрондарды әзірлеп жатырмыз. Өйткені бұл платформалар тез арада іске қосуға, пайдалануға мейлінше ыңғайлы құралдар. Бұл жүйелер робототехниканы пайдалану принциптерін пайдалануға болатын белгілі бір жағдайларда дербес жұмыс істейді. Біз осы жүйелерге мейілінше дербестік беруге ұмтылып жатырмыз.
– Қазақстанда әскери дрон жасау қандай деңгейде? Оның белгілі бір бөлшегін өзіміз жасай аламыз ба?
– Елімізде әскери дрондар құрастыру деңгейіне келсек, әлбетте, өзара соғысып жатқан Ресей, Украина сияқты елдерден артта қалғаны рас. Оларда технология қарқынды дамып, ұшқышсыз ұшатын аппараттар (ҰҰА) өндірісінің жаппай сипат алуы өте жоғары деңгейге жетті. Оларда мұндай аппараттардың өндірілуі мен әскерді қаруландыруға берілуі өте жылдам. Әрі өнім мөлшері де өте мол. Ұшқышсыз ұшатын аппараттар кең өндірістік платформаға жеткізілді. Бұл деңгейге қазір тіпті Еуропа Одағы да, АҚШ та қол жеткізе алмай отыр. Еуропаның, АҚШ-тың өндірісі мен технологиясының деңгейі жоғары болғанына қарамастан, олар әзірлеген көптеген жабдық өзін-өзі ақтай алмады. Ресей мен Украина арасында болып жатқан ұрыстағы заманауи «дрон соғысындағы» шынайы тиімділігін көрсете алмады.
Ал қосалқы бөлшектерге келсек, қазір біз оларды өзіміз жасай аламыз. Онда тұрған ештеңе жоқ. Қазір біз корпустарды да, электрониканы да жасай аламыз. Біздің компания дрон бөлшектерін сатып алып, жинақтап қана қоймай, барлық процеске терең үңіледі. Дрондардың электронды бөліктерін, бағдарламалық қамтамасыз етуді өзіміз әзірлейміз. Менің ойымша, жалпы алғанда, ұшқышсыз ұшатын аппараттардың технологиялық тұрғыда «сезімтал» бөлігін әзірлеуді өз мойнымызға алып, оларды өз елімізде өндіре аламыз. Дегенмен дәл қазір ұшқышсыз ұшатын аппараттар бөлшектерінде қазақстандық жабдықтардың көп үлесі жоқ. Бізде, әдеттегідей, көп бөлшек Қытайдан сатып алынады, оларды біз жергілікті жағдайларға, талаптарға бейімдейміз. Бір сөзбен айтқанда, Қазақстанда дрон бөлшектерін жаппай өндіру жолға қойылмаған.
– Дрон технологиясын әскери салаға енгізуде мемлекеттің қолдауы қандай деңгейде?
– Дрон технологиясын әскери салаға енгізудегі мемлекеттік қолдау мәселесіне келсек, әзірге айрықша демеу жоқ. Мемлекет ұшқышсыз ұшатын аппарат өндірушілеріне, жобалаушыларға енді ғана бет бұрып келе жатыр. Бірақ ұшқышсыз ұшатын аппараттардың басым бөлігі әлі де болса импортталады. Яғни, дәл қазір бізге айрықша қолдау жоқ, алайда мемлекет ұшқышсыз ұшатын аппараттар өндірісін осында, Қазақстанда локализациялау бағытына бет бұруы қажет екенін ескере бастаған сияқты. Өйткені отандық ұшқышсыз авиация өндірісіне, локализацияға сұраныс бар. Бұл тілекті мемлекеттік органдардың өздері де байқатып жүр. Бірақ жедел дамып жатқан ештеңе жоқ.
– ҰҰА түрлері көбейді. Қозғалтқыштары да, басқару жүйесі де әртүрлі. Оптикалық-талшықты басқару жүйесін қолданатын дрондар да бар. Отандық мамандар мұның бәрін ескере ала ма?
– Иә, әскери ғалымдар, Қорғаныс министрлігінің ұшқышсыз ұшатын аппараттарға жауапты мамандар барлық тенденцияны, технологияларды бақылап отыр. «Айбалта» әскери оқу-жаттығулары кезінде біздің компания оптикалық-талшықты басқару жүйесі бар дрондарды сынақтан өткізді. Сонымен қатар дрондарды басқаруға арналған интеллект жүйесін таныстырдық. Әрине, бұл технология бағытында өзгеріп жатқан дүние көп, біз де осы тенденциялардан қалмай, ізіне түсіп, кей тұстарында басып озуға, кейде қалып қоймауға тырысып жатырмыз. Дәл қазір біздің компания Қазақстанда оптикалық-талшықты дрондар өнеркәсібін қалыптастыру үшін катушкалар өндірісін локализациялап жатыр. Жабдықтар сатып алдық. Технологияларды игеруге кірістік, түрлі типтегі дронды назарға алып, зерделеудеміз. Сөйтіп, алғашқы өнімімізді шілде айында әскери полигонда таныстырып, ұшырдық. Кейінгі өтіп жатқан әскери оқу-жаттығуларда да біз оптикалық-талшықты ҰҰА-ны таныстырдық.
– Кейінгі жылдары көп мемлекет ҰҰА өндірісіне назар аударып, экспортқа шығаруға ұмтылып жатыр. Біз ше?
– Расында, қазір ҰҰА өндірісіне назар аударған мемлекет көп. Дегенмен нарық тез толып кеткені байқалады. ҰҰА жобалаумен, өндірісімен айналысатын Қытайдағы көптеген компаниялар, стартаптар банкротқа ұшырап жатыр. Әлемде де солай. Бәрі өнімдерін экспортқа шығаруға ұмтылады. Бірақ ҰҰА қос мақсаттағы өнім саналатындықтан, экспорт, импорт мәселесі күрделеніп барады. Сондықтан әр мемлекет осы саланың өндірісін локализациялауға тырысады. Содан соң ғана экспортты ойлайды.
– Қазақстан жеріне кейінгі бір жылда бірнеше дрон құлады. Оларды бақылай алдыңыз ба? Сіз сияқты мамандарға мұндай техникалармен жақыннан танысу мүмкіндігі беріле ме?
– Иә, шынында да біздің жерге, атап айтқанда, Батыс Қазақстан, Маңғыстау облысының жеріне ҰҰА құлады. БҚО-дағы жағдайлар Ресейдің әскери полигонының жақындығына байланысты болып отыр. Полигонда сынақтан өтіп жатқан дрондар біздің аймаққа ұшып кіреді. Сонымен бірге Украина жақтан ұшырылған дрондар да бізге жетуі мүмкін екенін жоққа шығармау керек. Әлбетте, тиісті мамандар ол құралдарды қарап зерделейтін шығар, бірақ біздің компания сияқты жекеменшік мекемелерге бұл техникамен танысу мүмкіндігі беріле қоймайды. Дәлірек айтқанда, бізге ондай ұсыныс түскен жоқ.
– Қазақстанда өзіңіз сияқты маман көп пе? Өзара байланыстарыңыз қандай?
– Дәл әскери дрон мен ҰҰА жобалаумен, құрастырумен айналысатын мамандар көп пе, аз ба, менде нақты ақпарат жоқ. Бірақ мұндай мамандар бар. Біз бір-бірімізді білеміз. ҰҰА пилоттары, оларды бақылаушылар қауымдастығы дегендей түрлі топ бар. Жобалаумен, құрастырумен, зерттеумен, қызмет көрсетумен айналысатын компаниялардың өкілдері бір-бірімізді білеміз, түрлі жағдайда жолымыз түйісетіні бар. Іс-шараларда, көрмелерде, сынақ алаңдарында кездесіп қаламыз. Ал жаңа компаниялардың осы нарыққа шығып, орнығып қа-луы қиын. Өйткені сөз басында айтқанымдай, Қазақстанда ғана емес, әлем бойынша нарық әбден толып кетті. Сол себепті бұл бағыттың дамуы өз ырғағын тауып алатын шығар деген пікірдемін.
– Әңгімеңізге рақмет!
Сұхбаттасқан
Амангелді ҚҰРМЕТ
