Себебі жұмыс берушілердің айтары да, қояр талабы да бір – тәжірибе қажет. Ал теорияның айналасында жүрген студент бұл тәжірибені қайдан алсын? Қазіргі кезеңде білім жүйесі мен еңбек нарығының арасындағы мұндай алшақтық жас маманды да, жұмыс берушіні де тығырыққа тіреп тұр.
Елімізде жұмысқа орналасу деңгейі төмен мамандықтар қандай? Көрсеткіштің төмен болуының себебі неде? Нарықта сұраныс аз ба, әлде практикалық дайындық сапасы төмен бе? Ал тізімді көш бастап тұрғандар кімдер? Түлектердің жұмысқа орналасуына әсер ететін негізгі факторлар қандай? Көптің көкейінде жүрген шегі жоқ сауалдарымызға жауап алу мақсатында Қазақстандағы жоғары оқу орындарының рейтингін жүргізетін «Атамекен» Ұлттық кәсіпкерлер палатасына бірқатар сауалымызды жолдадық. «Атамекен» ҰКП Басқарушы директоры – Адами капиталды дамыту департаментінің директоры Азамат Бейсенбеновтің айтуынша, соңғы жарияланған рейтингке сәйкес, жұмыспен қамтудың ең жоғары деңгейі 90 пайыздан жоғары болған. Бұл көрсеткіш нақты бағыттар бойынша білім алатын түлектер арасында тіркелген. Дәлірек айтсақ, олардың қатарында информатика пәнінің мұғалімі, пайдалы қазбаларды байыту, жалпы медицина және мейірбике сияқты мамандықтар бар. Азамат мырза жоғарыда аталған мамандықтар нарықта үнемі сұранысқа ие екенін және жұмыс берушілер оқуды аяқтағаннан кейін түлектерді өндіріске белсенді түрде тартатынын атап өтті.
– Егер түлектерінің жұмысқа орналасу деңгейі жоғары университеттер туралы айтар болсақ, онда нарықтағы бірнеше мықты ойыншыларды атап өтуге болады. Мысалы, Қазақ ұлттық хореография академиясы жұмысқа орналасудың жүз пайыздық деңгейін көрсетті. Онымен қоса, көшбасшылар қатарында мынадай оқу орындары бар: С.Асфендияров атындағы Қазақ ұлттық медицина университеті – 92%, IITU (ХАТУ) және Астана медицина университеті – 91%, Astana IT University – 91%, Рудный индустриалды институты және SDU университеті – 90%. Бұл деректер аталған жоғары оқу орындарының түлектері сапалы білім алып қана қоймай, оқу аяқталғаннан кейін бірден еңбек нарығында өз орнын табатындығын айғақтайды, – деді ол.
Жұмысқа орналасу деңгейі 60 пайыздан төмен мамандықтар
Рейтинг қорытындысы бойынша түлектердің жұмысқа орналасу деңгейі 60 пайыздан төмен бірқатар мамандық түрі белгілі болды. Олардың ішінде сән дизайны, саясаттану, құқық қорғау қызметі, бейнелеу өнері және сызу, сондай-ақ алғашқы әскери дайындық мамандығы бар. Азамат Бейсенбенов көрсеткіштің төмен болуына әртүрлі фактор себеп болуы мүмкін екенін жеткізді.
– Түлектердің жұмысқа орналасу деңгейінің көрсеткіші кейде нарықтағы объективті сұраныстың төмендігінен болуы ықтимал. Мысалы, сән және өнер сияқты салалар жоғары бәсекелестікті және әлеуетті жұмыс берушілердің тар шеңберін ұсынады. Бұл бағыттарға, тіпті талант болса да орналасу қиын. Саясаттану бағыты, әсіресе тұрақсыз саяси жағдайда әркез тұрақты жұмыс пен лайықты жалақыға кепілдік бермейді. Екіншіден, нарықтық фактордан басқа, дайындық сапасына қатысты мәселелер де бар. Бірқатар университетте практикалық компонент әлсіз немесе нақты жұмыс жағдайларына бейімделмеген, бұл түлектердің бәсекеге қабілеттілігін төмендетеді, – деді Азамат Бейсенбенов.
Оқу орнының беделі ықпал етеді
Көкейіміздегі кезекті маңызды сұрақ – Қазақстанда түлектердің жұмысқа орналасуына әсер ететін негізгі факторлар қандай? Азамат мырза «Атамекен» ҰКП жүргізген зерттеулер негізінде университет түлегінің маман ретінде өндіріске араласуына ықпал ететін бірнеше себепті тізіп өтті. Оның айтуынша, ең алдымен, оқу орнының беделі айтарлықтай ықпал етеді. Бұл дегеніміз – жұмыс берушілер көбіне белгілі, өзін-өзі қалыптастырған жоғары оқу орындарының дайындық сапасына сенім артады деген сөз.
– Одан өзге студенттердің оқу кезінде алатын практикалық тәжірибесі өте маңызды. Бұл тағылымдамалар, практикалық сабақтар, компаниялардың кейс-тапсырмалары болуы мүмкін. Мұндай тәжірибенің болуы оқуды бітіргеннен кейін бірден жұмысқа орналасу мүмкіндігін едәуір арттырады. Жоғары оқу орындарындағы мансап орталықтары да өз міндетін атқарады: олар еңбек нарығына бейімделуге, түйіндеме дайындауға, сұхбаттасуға, тіпті жұмыс берушілерге тікелей байланысқа шығуға көмектеседі. Білім беру бағдарламаларының өзектілігі, оның нарықтың талаптарына сәйкес келуі маңызды. Жоғары оқу орындары бизнеспен белсенді ынтымақтасатын және саланың сұраныстары бойынша бағдарламалардың мазмұнын жаңартатын болса, түлектер бәсекеге қабілетті болып шығады, – деді директор.
Жыл сайын рейтинг шеңберінде «Атамекен» ҰКП салалық сарапшыларды тарта отырып, білім беру бағдарламаларына бағалау жүргізеді. Олар рейтингті негізгі 4 блокқа сүйене отырып жасайды. Әр блокта критерийлер егжей-тегжейлі пысықталады. «Атамекен» ҰКП дерегіне сүйенсек, оның алғашқысы – түлектердің мансаптық мүмкіндіктері. Компания түлектердің қаншалықты табысты жұмысқа орналасатынын, мамандығы бойынша тез жұмыс табатынын және жоғары оқу орнын бітірген соң бір-екі жылдан кейін олардың табыс деңгейі қандай екеніне көз жеткізеді. Екіншіден, білім беру бағдарламаларының сапасы. Оқу жоспарының заманауи тұрғыда дамуы, нарық талабына сәйкес келуі, практиктер, теоретиктер немесе студенттердің қажетті ресурстарға қолжетімділігі басты назарға алынады.
– Үшінші бөлім – студенттердің жетістігі. Біз студенттердің стартаптар мен қолданбалы жобаларға қатысуы, магистратурада оқуды жалғастырған түлектердің үлесі, сондай-ақ бағдарлама бойынша оқитын шетелдік студенттердің саны сияқты көрсеткіштерді есепке алдық. Сонымен университеттің жалпы көрсеткіштерінің ішінде біз студенттік ортаны дамытуға инвестициялар деңгейін, ғылыми дәрежелері бар оқытушылардың үлесін, сондай-ақ академиялық орта сапасының индикаторы ретінде олардың жалақы деңгейін ескердік. Осы блоктың барлығы бізге бағдарламаның студенттерді кәсіби тұрғыда дайындайтынын объективті бағалауға көмектесті, – деді «Атамекен» ҰКП Басқарушы директоры – Адами капиталды дамыту департаментінің директоры А.Бейсенбенов.
Сөз соңында Азамат Бейсенбенов Қазақстанда оқытылатын білім беру бағдарламаларының әлеуеті бар екенін, бірақ нарықтың заманауи талаптарына толық сәйкес келуі үшін жоғары оқу орындары тарапынан тұрақты даму мен икемділік қажет екенін түйреп өтті. «Біз өз тарапымыздан зерттеу жүргізуді және жоғары оқу орындарына объективті деректер негізінде кері байланыс беруді жалғастыра береміз» деді ол.
Жас келсе – іске
Білім жүйесі мен еңбек нарығының арасындағы алшақтықты жұмыс беруші компания өкілдері де жасырмайды. Біз мәселені екі жақты қарастыру үшін жоғары оқу орнын аяқтаған түлектерді жұмысқа қабылдайтын түрлі мекемеге хабарласып көрдік. Солардың бірі еліміздің құрылыс саласында алдыңғы қатарлы компаниялардың бірі – BI Group. Кейінгі жылдары компания кадр тапшылығын тек еңбек өтілімен емес, практикалық дағдының жетіспеуімен байланыстырады. Біз BI Group холдингінің HR-директоры Әлия Келдібековадан жас мамандарды жұмысқа қабылдау барысында қандай қиындықтарға тап болатыны жөнінде сұрап көрдік.
– Ең жиі кездесетін мәселе – академиялық дайындық пен құрылыс алаңында немесе жобалық командада туындайтын нақты міндеттер арасындағы алшақтық. Жас маман қолына диплом алып келеді, бірақ нақты нысанға келген уақытта істі неден бастау қажеттігін, процестің қалай ұйымдастырылғанын, кімнің қандай жауапкершілігі бар екенін түсіне бермейді. Дегенмен біз бұл мәселеге түсіністікпен қараймыз. Бұл сын емес, бизнес пен білім беру жүйесі бір-біріне жақын болуы қажет деген белгі. Егер теория практикамен бекітілмесе, адамға жұмыс орнына бейімделіп, өз орнын табу үшін бірнеше ай қажет болады. Біз түлектердің алғашқы күннен бастап іске араласқанын қалаймыз, – деді компания өкілі.
Компания қоғамдағы мұндай қарама-қайшылықтан арылып, олқылықтың орнын толтыру үшін оқу орындарымен әріптестік байланысты жолға қойған. Мәселен, компанияда жаңадан келген қызметкерлерге тәжірибелі мамандардан білім алуға мүмкіндік беретін BI University жұмыс істейді. Мұнда жобалау, басқару және құрылыс алаңындағы коммуникация сияқты нақты дағдыларды үйретеді. Бұл білім жүйесіндегі өзекті мәселеге жұмыс беруші компаниялардың сырттай бақылаушы емес, шешім ұсынушы тарап ретінде қатысып отырғанын көрсетеді.
– Ашығын айтқанда, қазір біз үшін ең бағалы ресурс – инженерлер. Біз күрделі, инфрақұрылымдық және ауқымды жобаларды іске асырып жатырмыз. Ал сумен жабдықтау, желдету, жылыту, электрмен қамту сияқты инженерлік жүйелер бойынша мықты мамандарсыз алға жылжу мүмкін емес. Одан бөлек, көлік құрылысына да ерекше басымдық береміз. Неліктен? Себебі салада кадр тапшылығы өте өзекті. Жастар құрылыс мамандықтарын сирек таңдайды, ал таңдағандардың өзі көбіне нақты өмірде қажет болатын практикалық дағдыларды толық меңгермей шығады. Сондай-ақ нарық өсіп келеді. Қазақстанда да, біздің халықаралық жобаларымызда да жұмыс істеуден қорықпайтын, шешім қабылдай алатын, өз еңбегімен мақтана білетін мамандарға сұраныс артып отыр. Біз әрдайым санмен жұмыс істей алатын әрі стратегиялық тұрғыда ойлай білетін мамандарды іздейміз, – деді BI Group холдингінің HR-директоры Ә.Келдібекова.
Университет қабырғасында үйретілетін білімнің нарықпен етене байланысының болуы – біз сөз етіп отырған құрылыс саласына ғана емес, барлық мамандық түріне қатысы бар мәселе. Осы тұста компания өкілі «біз ЖОО оқытушылары білім алушыға «Қалай болу қажет?» дегенді ғана емес, шын мәнінде «Құрылыс алаңында қалай болады?» деген шындықты да үйретсе екен» дейді.
Әлеуметтанушы Айсұлу Молдабек қазіргі еңбек нарығында жұмыс іздеген жастардың жиі кезігетін қиындығы – өз мамандығына байланысты қажетті дағдының болмауы екенін айтады. Себебі олардың теориялық білімі болғанымен, практикалық қабілеті нарыққа сәйкес келе бермейді. Жыл сайын оқу орнын тәмәмдайтын студенттердің саны артып келе жатқанын ескерсек, жастардың жұмыспен қамтылуы экономикалық секторларға да тәуелді. Әлеуметтанушы еңбек нарығында жаңа жұмыс орындарын құру қажет екенін алға тартты.
– Біздің нарық шектеулі. Мысалы, қаржы, IT саласында оқыған жастардың өзі тұрақты жұмыс таба алмай жатады. Өйткені нарықта сұраныс санаулы. Ал санаулы сұранысты санаулы мамандар қанағаттандырады. Басқа мамандар не істейді?
Қазір IT мамандары түрлі онлайн платформа арқылы әлемдік нарыққа жұмыс істеп жатыр. Өзіміздің ел ішіндегі нарық үшін жұмыс істегісі келсе, өкінішке қарай, бос орын аз. Әрине, Қазақстанда қаржы, IT салаларын дамытқан дұрыс. Алайда олар қызмет көрсетуші мамандықтар екенін ескерген жөн. Жастарды жұмыспен қамтамасыз ету үшін экономиканың нақты секторларына көңіл бөлу қажет. Егер елімізде нақты сектор дамыса, онда бізде IT немесе өзге де саладағы жас мамандар жұмыссыз қалмас еді. Осы ретте еңбек нарығы мен өндіріс салаларының қажеттілігі арасында корреляциялық байланыс қажет екенін айтқым келеді, – деді маман.
Мамандықты жалақы көрсеткішіне қарап таңдайды
Кейінгі уақытта жастардың мамандық таңдауына көбіне қандай әлеуметтік факторлар әсер етіп отыр? Жоғары жалақы, қызметтегі бедел, қоғамдағы сұраныс, әлде ата-ананың ықпалы ма? Маманнан сұрап көрдік.
– Шыны керек, қазір қай саланың жалақы көрсеткіші жоғары, ата-ана да, бала да сол салаға бет бұруға ұмтылып жатыр. Әсіресе, педагогикалық мамандықтарға сұраныс артып жатқанын жоққа шығаруға болмайды. Қазір студенттердің басым бөлігі педагогикалық бағытта білім алатынын байқауға болады. Бұл да жалақы мәселесіне байланысты фактор екенін ескеру қажет. Себебі кейінгі жылдары педагогтердің жалақысы салыстырмалы түрде көбейді. Тағы бір атап өтерлік жайт, ауыл-аймақтардағы тұрақты жұмыс көзі – мектеп, аурухана, яғни мемлекеттің бюджеттік орындары. Сондықтан қазір педагогикалық бағытта білім алып, мектепке мұғалім болып қызметке орналасу да қажеттілікке айналып отыр, – деді әлеуметтанушы А.Молдабек.
P.S:
«Атамекен» ҰКП статистикасына сүйенсек, грант негізінде білім алып, бірақ оқу бітірген соң өз мамандығы бойынша жұмыс істемейтіндердің үлесі 65 пайызға жетіп отыр. Қалай десек те, бұл құбылыс түптеп келгенде университеттердегі білім беру бағдарламалары мен оқыту форматының еңбек нарығының сұранысына жауап беруімен тығыз байланысты. Білім мен білік арасындағы бос кеңістіктің толмауы – жүйедегі қателік пен жауапкершілік мәселесіне әкеліп тірейді. Егер түйткілдің түйіні тарқамаса жұмыссыз жастар саны арта бермек.
Алтынай БАУЫРЖАНҚЫЗЫ,
Алматы қаласы
