2024 жылдың өзінде Ішкі істер министрлігі 338 жалған диплом жасау фактісін анықтаса, 119 жағдайда жалған диплом иесін жұмыс берушілер өздері әшкерелеген. 457 дерек – расталғаны, тіркелмеген жағдайлар әлдеқайда көп болуы мүмкін. 392 адам жалған дипломмен бір жылдан кейін ғана ұсталған, тағы 30 адам бір жылға жетпей, ал 43 адам жұмысқа орналасу кезінде-ақ қолға түскен. Бұл статистика жалған дипломмен жұмысқа тұру фактілері жылдар бойы байқалмай қалуы мүмкін екенін көрсетеді. Алматы облысында 120-дан астам мұғалім, Солтүстік Қазақстанда – 80, Ұлытау облысында 9 педагог жалған дипломмен жұмыс істегені белгілі болды. Мұндай диплом иелерінің білім беру, медицина, инженерия сияқты салаларда қызмет етуі – тек заңбұзушылық емес, адам өміріне тікелей қауіп төндіретін әрекет. Себебі жалған білімі бар дәрігер қате диагноз қойса, жалған білімді мұғалім баланы дұрыс оқытпайды.
Бұл проблемаға түрткі болған басты себептің бірі – 2021 жылдан бастап жоғары оқу орындарына берілген дербес диплом дайындау құқығы. Яғни, әр ЖОО өз дипломын өзі дайындап, өзі тарата алады. Бірақ осы процеске тиімді бақылау енгізілмеген. Ұлттық білім беру деректер базасына (ҰБДБ) 2 600-ге жуық университет қызметкерінің ақпарат енгізуге рұқсаты болса, тағы 550 қызметкерге QR-код генерациялау құқығы берілген. Олардың арасында оқытушылар, проректор көмекшілері мен магистранттар да бар.
Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл агенттігі дайындаған Ұлттық баяндамада мұндай шектен тыс кең өкілеттілік пен жауапты қадағалаудың болмауы – жүйе ішіндегі «саңылауларға» жол ашқаны айтылады. 19 жоғары оқу орнында жүргізілген тексеріс барысында 2 733 адамның аты-жөні ҰБДБ-да тіркелсе де, бұл адамдар нақты құжаттарда мүлде болмаған. Бұл деректер жалған дипломдарды заңдастыру үшін пайдаланылған болуы мүмкін деген күдік туғызады. Одан бөлек, 1 243 түлек 2-5 жылдық оқу бағдарламасын небәрі 1 жылда бітірген. Бұл да диплом беру жүйесін жеңілдетудің кері салдарын көрсетеді.
Қылмыстық кодекстің 385-бабына сәйкес, жалған құжат жасағандар мен сатқан тұлғалар 2 000 айлық есептік көрсеткішке (2025 жылы – шамамен 6,9 млн теңге) дейін айыппұл төлейді не 4 жылға дейін бас бостандығынан айырылуы мүмкін. Қайталанған немесе топпен жасалған жағдайларда бұл жаза 14,7 млн теңгеге дейін өсіп, 4 жылға дейін түрмеге жабу қарастырылған. Ал жалған дипломды пайдаланған адамдар 160 АЕК (шамамен 590 мың теңге) көлемінде айыппұл немесе 40 тәулікке дейін қамауға алынады. Ал бүгінде жалған дипломмен ұсталған азаматтардың көпшілігі шартты жаза немесе әкімшілік айыппұлмен шектеліп отыр. Тек аса ірі көлемде жалған құжат дайындап таратқандар ғана нақты жазаға тартылады. Бұл жеке тұлғалар үшін қорқыныш тудырмайтын әлсіз алдын алу шаралары екенін көрсетеді.
EPVO-ға үміт артқан ел
Үкімет жалған диплом беру мәселесіне тосқауыл ретінде 2020 жылдан бастап дипломдардың түпнұсқалығын онлайн тексеретін жүйе енгізді. Бұл жүйе – Ұлттық білім беру деректер базасының (ҰБДБ) негізінде құрылған. Оның басты мақсаты – азаматтардың өз дипломының шынайылығын жеке сәйкестендіру нөмірі, диплом сериясы мен нөмірі арқылы тексеруге мүмкіндік беру.
«2021 жылдан бастап барлық жоғары оқу орны (азаматтық емес және медициналық ЖОО-ларды қоспағанда) білім туралы заңнамаға сәйкес өзіндік үлгідегі дипломдарды беріп жатыр. Олардың түпнұсқалығын Жоғары білім берудің бірыңғай платформасы – EPVO арқылы тексеруге болады», – деп атап өткен еді Жоғары және жоғары оқу орнынан кейінгі білім комитетінің төрағасы Гүлзат Көбенова.
Комитет басшысының айтуынша, министрлік өзіндік үлгідегі дипломдардың мазмұнына қойылатын негізгі талаптарды, сондай-ақ диплом сериясын бекітеді. Диплом нөмірі мен QR-коды арнайы модуль арқылы EPVO жүйесінде генерацияланады. Бұл қызметке тек сол жүйеде тіркелген, жауапты ретінде тағайындалған ЖОО қызметкерлері ғана қолжетімді. Егер EPVO жүйесінде білім алушы туралы мәлімет болмаса, диплом нөмірін генерациялау мүмкін емес. Генерацияланған нөмірі мен QR-коды жоқ дипломдар жарамсыз болып есептеледі.
«Бұл қадам «жалған диплом» айналымын азайтып, жұмыс берушілерге үміткердің кәсіби біліктілігін тексеруге нақты құрал ұсынуға тиіс еді. Бірақ теориялық тұрғыда сәтті бастама болғанымен, практикада жүйенің әлсіз жақтары байқалды», – дейді Гүлзат Көбенова.
Бұл жүйе 2020-2021 оқу жылынан бастап берілген дипломдарды ғана қамтиды. Бұған дейінгі жылдары берілген құжаттар базада жоқ. Оларды тек диплом иесі өзі бітірген университет арқылы ғана растата алады. Бұл – он мыңдаған адам үшін қолайсыз әрі уақыт алатын процесс. 2024 жылғы дерек бойынша, базаға бар-жоғы 650 мыңға жуық диплом ғана енгізілген, ал Қазақстанда жыл сайын 150 мыңнан астам студент жоғары оқу орнын бітіретіні белгілі. Демек, жүйе әлі де толық әрі нақты ақпаратпен қамтылмаған. Бұдан бөлек, азаматтар тарапынан жиі көтерілетін шағым – жүйенің баяу жұмыс істеуі, іздеу нәтижесінің мүлде шықпауы немесе техникалық ақаулар. Мәжіліс депутаты Ислам Сұнқар өзінің дипломын тексермек болып, нәтиже ала алмағанын айтқан болатын. Бұл – қолжетімді цифрлық шешімнің сапасыз орындалғанын білдіреді.
«Қазір интернетте кез келген жоғары оқу орнының дипломын сатып алуға болатын сайттар ашық жұмыс істеп тұр. Сатушылар мемлекеттік үлгідегі, түпнұсқаға ұқсас диплом жасап береміз деп уәде етеді. Тіпті, Астанадағы беделді оқу орындарының тізімін де ашық көрсетіп отыр. Өз деректерімді базаға енгізіп көрдім, бірақ жүйе ештеңе көрсеткен жоқ. Бұл – жалған дипломдардың қоғамға, білім беру мен кәсіби салаға, қауіпсіздікке тікелей зиян тигізетінін көрсетеді. Сондықтан барлық ресми берілген дипломдарды бірыңғай базаға енгізуді жеделдету керек. Жүйені жыл сайын жаңартып, мәліметтерді толықтыруды заңмен бекіту аса маңызды. Жалған диплом сататын интернет сайттарды бұғаттау, қоғамды құлақтандыру жұмыстарын күшейту және заңдық жауапкершілік туралы кеңінен ескерту де назардан тыс қалып отыр», – дейді депутат.
Кейбір университеттер бұл мәселені өздігінше шешуге талпынып отыр. Мәселен, Л.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті әрбір дипломға QR-код енгізіп, оны тексеру мүмкіндігін архив арқылы растап береді. Мұндай тәжірибе басқа оқу орындарында да қолға алынып жатыр. Бірақ бұл жүйелер біртұтас стандартқа біріктірілмеген, әр университеттің ішкі тәртібіне байланысты ғана жұмыс істейді.
Сарапшылардың айтуынша, бірыңғай база толығымен іске қосылып, барлық тарихи диплом цифрландырылып, жүйеге енгізілсе, әр жұмыс беруші кандидаттың дипломын онлайн, ашық түрде тексере алар еді және жалған дипломмен жұмысқа тұру деректері едәуір азаяды, сондай-ақ азаматтар өз құжатының мәртебесін ешкімнің көмегінсіз тексере алатын еді. Бірақ бұл үшін жүйе толық жетілдірілуге тиіс. Цифрландырылмаған дипломдар мәселесі шешілмей, жалған құжаттар нарығы жойылмайды. Министрліктің айтуынша, 2025 жылға дейін барлық оқу орындары дипломдардың бұрынғы жылдардағы нұсқаларын цифрлық форматқа өткізіп, жүйеге енгізуге міндеттелген. Алайда жүйе жартылай ғана жұмыс істеп тұр.
Жалған дипломмен күресте техникалық шешімдер қаншалықты маңызды болса, құқықтық тетік пен жазаның нақты әрі әділ қолданылуы да соншалықты өзекті. Себебі жалған құжатпен жұмысқа тұру – жай ғана құқықбұзушылық емес, бұл елдің білім жүйесіне, қоғамдық сенімге, тіпті азаматтардың өмірі мен қауіпсіздігіне төнген қатер. Мәселе – осында.
Айдана НҰРМҰХАН
