Америкалық арманның дағдарысы

Америкалық арман (American Dre­am) – шығу тегіне қарамастан әр адам­ның қабілеті мен еңбегі арқылы әлеу­мет­тік жағдайын жақсартуға, еркіндікке ұм­ты­лу­ға жол ашатын АҚШ-та кең та­ра­ған ұлт­тық идея. Бұл туралы АҚШ-тың тарихи құ­жаттарында, әсіресе 1776 жылы Тәуел­сіз­дік Декларациясында жария­лан­ған. Құжатта адамдардың заң алдындағы тең­дігі, олар­дың өмір сүруге деген құқы­ғы, бос­тандығы мен бақытқа ұмтылуы тура­сын­да нақты көрініс тапқан. Ал «амери­калық арман» терминін алғаш рет 1931 жылы тарихшы Джеймс Труслау Адамс The Epic of America кітабында қол­данған. Бастапқыда бұл арман демокра­тия, еркіндік және теңдік ұғымдарымен тығыз байланысты еді. Ал­айда идея уақыт өте келе, Екінші дүние­жү­зілік соғыстан кей­ін­гі кезеңде мат­ериалдық жетістік­терге жету­ге итермеледі. Өткен ғасырдың 90-жыл­д­ары ғалымдар әлеу­мет­тік тәртіп туралы арманның халық­қа теріс әсер ете­тінін айта бастады. Амери­калық арман­мен «ауырған» жастар тек ақша мен манса­пқа ұм­тылып, оған қолы жетпесе, өз-өзін кінә­лап, соңында депрес­сияға шалдығып, мұның салдарынан менталды саулыққа орасан зор зардап тигізуі мүмкін. Деген­мен қай елдің халқы үшін де әл-ау­қат­тың тұрақтылығы, білім  мен денсаулық сала­сына әділетті, тең қолжетімділіктің қажеті анық.

Black Lives Matter қозғалысын қолдау азайды

Америкалық арман қағидаты бойын­ша әркім тең мүмкіндікке ие болуға тиіс, алайда қоғамда расизм мен ксенофобия әлі де ашық сипат алып отыр. Соның жарқын дәлелі – 2013 жылдан бері әлемге кең тараған Black Lives Matter (BLM) қозғалысы.

2012 жылы Флорида штатында ақ нәсілді ер адам Джордж Циммерман қара нә­сіл­ді жасөспірімді атып өлтіреді. Циммерман өзін қорғадым деп ақталып, жазадан босап шығады. Бұл жағдай халық­тың қытығына тиіп, қоғамдық резонанс тудырды. 2013 жылы қара нәсілді әйелдер – Алисия Гарза, Патрисс Каллорс және Опал Томети әлеуметтік желіде #BlackLivesMatter хэштегін қолданып жазба қалдырады. Уақыт өте келе бұл хэштег қалың елге тарап, қоғамдық ұранға, әлем наразылығын тудырған ірі қозғалысқа ұласты.

2014 жылы 9 тамызда Миссури штаты­ның, Фергюсон қаласында ірі көтеріліс болды. Оқиғаға себеп – 18 жастағы қарусыз афроамерикалық Майкл Браунның жергі­лік­ті полиция қызметкері Даррелл Уилсон­ның қолынан қаза табуы. Алғашында әлеу­меттік желіге тараған ақпар жұрт ашуына тисе, кейін сот шешімінше, Уилсонге та­ғыл­ған айып негізсіз саналып, бостандыққа шығып кетуі АҚШ қалаларында түрлі акцияның өтуіне себеп болды. Осылайша, қоғамдық толқу 2 желтоқсанға дейін жалға­сады. Қоғамдық дау тудыратын мұндай оқиғалар жыл сайын қайталанып тұрады. 

2020 жылы Джордж Флойдтың полицей қолынан қаза табуы BLM қозғалысын жаһандық деңгейде танытты. Әлеуметтік желі­де тараған видеода Джордж полиция қызметкеріне қарсылық танытпаса да, офицер оның мойнын аяқпен таптап, соң­ында ол тыныс ала алмай, қайтыс болады. Осы оқиғадан кейін әлем бойынша 60-тан астам елде наразылық шеруі өткен.  Сол кез­де Black Lives Matter қозғалысын өткізе­тін ұйымдардың да атағы дүркірей шықты.

BLM Grassroots – Black Lives Matter қоз­ға­лысының негізгі, жергілікті бөлімше­лерінің коалициясы. Бұл құрылым 2022 жылы Black Lives Matter Global Network Foundation (BLMGNF) ұйымынан бөлініп шық­қан. Оған Флойдтың оқиғасынан кей­ін BLMGNF ұйымына түскен қайырымды­лық қаражатының ашық болмауы және шы­найы белсенділердің мүддесін қорға­мауы себеп болған. Бүгінде  BLM Grassroots-тың 51 бөлімшесі бар, оның біреуі Швеция­да орналасқан. Ұйым полицияның зор­лық-­з­омбылығына қарсы тұрып, елдегі әділдік пен теңдіктің орнауына күш салып, ауқымды іс жүргізіп келеді. Дейтұрғанмен, жыл өткен сайын Black Lives Matter қозға­лы­сын қаржыландыру мен қолдау деңгейі қысқарып жатыр. Pew Research Center сау­ал­намасының дерегінше, BLM-ге деген қол­дау 2020 жылдан бері 15-20%-ға азайған. BLMGNF ұйымы мен BLM Grassroots ара­сын­дағы ішкі қақтығыстар, қаржының тиім­сіз жұмсалуы, жымқырылуы Black Lives Matter қозғалысын демеушілердің көңіліне күдік ұялатып, халық арасына сенімсіздік туғызды. Әлеуметтік поляризация әсерінен BLM-ге көмек беретіндер кейіннен қаржы­лай қолдауын тоқтатты. Әлем жұртын тол­қытқан Джордж Флойд оқиғасы да АҚШ-та ұмыт бола бастады, қазір қоғамды бұдан басқа мәселелер – экономикалық дағдарыс, инфляция, АҚШ пен Қытай арасындағы сауда соғысы көбірек алаңдатады.

Экономикалық теңсіздік ұлғайған

Америкалық арманды орындау АҚШ-тағы қай топқа да оңайға соқпай барады. Оған тағы бір дәлел – кейінгі онжылдықтағы экономикалық теңсіздік, тұрақты орта, табыстың төмендігі. 2023 жылы Pew Research Center зерттеуінше, халықтың 10%-ы ел байлығының шамамен 70%-ын иеленген. Бұл үлесті Голливуд фильмдерінде көрген ерте­гідегідей жайлы өмір иелері деп санау­ың­ызға әбден болады. Көрсеткіш 1980 жыл­дармен салыстырғанда, айтарлықтай өскен.  Халықтың 50%-ы ел байлығының небәрі 2%-ын иемденетін көрінеді. Елде кедейлік деңгейі артып, 2023 жылы 37 мил­лион адам (яғни, халықтың 11%-ы) кедей­лік шегіне жеткен. Кедейлік деңгейі ден­саулық және тұрғын үй мәселелерімен байла­нысты, бұл америкалық арманға жетуге үлкен кедергі болып тұр.  

Америкада жұмыс істеп жүрген отан­дасы­мыз, Nazarbayev University-нің 2-курс студенті Заңғар Омар халықтың жағ­дайын тым төмен деп айта алмайды.

– АҚШ-қа Work and Travel бағдарламасы арқылы келдім. Оған 1,7 миллион теңге қаржы жұмсадым, ішіне медициналық сақтандыруым мен барып-қайту билетім де кіреді. Қазір Вирджиния штатының Дуллес қаласында тұрып жатырмын. Пәтерақыны төлеу қалтаға қатты ауырлық салмайды. Айына шамамен 300 мыңдай төлеймін. Жа­ла­қы күнкөріске жетеді. Бассейнде құтқару­шы болып істеймін. Негізінен, Америкаға заңды түрде сырттан келген адамдарға да жақсы мүмкіндік бар. Заңсыз кіргендер ауыр жұмыс қана істейді. Дипломы бар кәсі­би маман болсаң, жұмыс істеуге заңды рұқ­сат алсаң, табысқа жетуге болады, – дейді З.Омар.

Отандасымыз Америкадағы өмірін баяндап, бұл мемлекетте жұмыс істеудің артықшылығы мен кемшін тұсын сөз етті. Оның айтуынша, мұнда жұмыс көп, әдетте жұмыс іздейтіндер facebook желісінен немесе indeed қосымшасынан тауып алады. 

Заңғар жұмысқа тұрар кезде кей жағ­дайдың үлкен рөл ойнап кететінін жеткізді. Мысалы, мексикалық мейрамханалар, супер­маркет пен кондитерлік дүкендерде жұмыс істеу үшін ағылшын тілімен қатар, испан тілін білу де маңызды екен.

– Ағылшын тілін білсем де, испан тілін білмегенім үшін бірнеше жер жұмысқа алудан бас тартты және латыш қыздары керек деген талап қойды. Колумбиядан келген латыш қызын бірден жұмысқа алды. Әрине, бұл бөліп-жаруға жатпас, бірақ жұмыс­қа келгенде әртүрлі талаптың барын білдім, – дейді студент.

Сонымен қатар кей жұмыс орны қара нәсілділерді де алмаймыз деп бірден кесіп айтқанына куә болыпты. Заңғардың жұмыс істеп жүрген орталығына Ямайкадан кел­ген қара нәсілді досы сол үшін де жұмысқа орналаса алмаған. 

– Халықтың жағдайы жақсы, бірақ кедей­дер де барын жасырмаймын. Деген­мен Қазақстанда бір жалақы аласың, оның жартысынан көбі тек ішіп-жемге кетіп қалады. Бұл жақта тапқаныңның жартысын азық-түлікке жұмсап тастамайсың. Тап­қаны­ңның бестен бірін тамаққа жұмсауың мүмкін. Кірісің мен қажеттілік арасында алшақтық бар, – дейді З.Омар.

Он тоғыз жастағы студент Америкада құжат рәсімдеу ұзақ уақыт алатынын айтып қалды. Мәселен, «Қазақстанда бір құжатты бір-екі күнде жасатып алсаң, Америкада кемінде екі-үш апта күтесің. Ал жүргізуші куәлігін алу үшін екі айдай уақыт кетуі мүмкін» дейді.

– Бір қиыны, медициналық көмек көр­сету өте қымбат. Медициналық сақтан­дыру­ым бар, бірақ тіс емдетуге ол қаражат жет­кіліксіз. Жай ғана жедел-жәрдем қыз­метін шақырудың өзіне 1000 доллар төлей­сің. Ауруханада емделу тіпті қымбат. Амери­када ауырмаудың қамын жасау керек, – дейді Заңғар.

Investopedia статистикасына зер салсақ, 2024 жылы «америкалық арман» орта мөл­шерде 4,4 миллион доллар тұрады деген есеп бар. Бұл есепте үйлену, екі баланы тәрбиелеу, үй сатып алу, жаңа көлік алу, зей­неткерлікке ақша жинау, жыл сайынғы еңбек демалысы секілді негізгі қажеттілік ескерілген. Елде зейнеткерлікке дайын­далу­дың өзі – алаңдатарлық мәселе, амери­калық азамат зейнет жасына жеткенше қор­ға кем дегенде, 1,6 миллион доллар жи­нақ­тау керек. Үй сатып алуда 20% бас­тап­қы жарна мен 30 жылдық ипотеканы алу үшін 930 мың АҚШ доллары қажет. Одан кейін бір отбасы 17 жасқа дейін екі баланы тәрбиелеуге және мемлекеттік колледжде төрт жыл оқуға 832 мың доллар төлеуге дай­ын болуға тиіс. Дегенмен АҚШ-та табыс та көп елдердегі көрсеткіштен жо­ғары екенін ескеру қажет. 

Қарызы барлар америкалық арманға сенбейді

Студенттердің сеніміне селкеу түсіретін тағы бір жайт – студенттік қарыз. Студент­тік қарыз (Student loan) – америкалық сту­денттердің жоғары білім алуы үшін банк­терден, мемлекеттен немесе басқа қаржы ұйымдарынан алатын несие түрі. Бұл несие оқу ақысын, жатақхана, оқу құралдары мен басқа да шығындарды төлеуге арналған. Екінші деңгейлі банктерде пайыздық мөл­шерлеме біршама жоғары, ал мемлекеттік несие мөлшерлерлемесі салыстырмалы түрде азыр­ақ. АҚШ-та студенттік қарыздың жал­пы көлемі 1,7 триллион доллардан аса­ды деген дерек те бар. Студенттік қарызы бар­лар америкалық арманның орындалуы­на сенбейтін болды. Университет түлегі оқуын аяқтағанда шамамен 30 000 доллар қарыз арқалайды. Сондықтан бұл жағдай үй алуға, отбасын құруға, қызметтік жо­ғары­лауға кедергі жасайды. Елде жастардың тегін бі­лім алуына арналған бағдарламалар аз, сон­дықтан көптеген жасқа жоғары білім алу мүмкіндігі туа бермейді. 

Кейінгі жылдары жастардың студенттік қарызға қарсы наразылық қозғалысы жиі өтетін болған. Қозғалыс 2015 жылы Million Student March деген атпен бастау алған. Сена­тор Берни Сандерс 2015 жылы мау­сым­да берген бір сұхбатында «Егер миллион жас Вашингтонға барып, студенттік қарыз­дарды жою мен тегін білім беру туралы талап етсе, Конгресс бұл мәселені шешуге мәжбүр болады» деген пікір білдіреді. Сенатор сөзі студенттерге шабыт бергені соншалықты қысқа уақытта ірі қозғалыс пайда болады. Million Student March АҚШ-тағы студенттік қарыз мәселесіне қоғам назарын аудартып, кейбір штаттар мен уни­верситеттер студенттік қарызды азай­туға қатысты бастамаларды қолға алған. Бүгінде осы атаумен үндес студенттер қоз­ға­лы­сының белсенділігі артқан. 

Саясаттанушы Қазбек Майгелдинов билік қай кезеңде де жастар талабына құлақ асуға тиіс, сондықтан алда өзгерістер бол­ары­на сенім артады.

– Джо Байден президент болған кезде студенттік қарыз жүктемесінің біраз бөлігі кешірілген. Қазір бұл қарыз көлемі бір жарым триллион доллардан асты. Байден  153 миллиард долларға жуық студенттік қа­р­ызды жойған еді.  Студенттердің талабы ішінара орындалады. Кез келген тарихи оқиғаға қарасақ, Қытайдағы Тэн Ен бас­та­ған қозғалыс, Оңтүстік Кореядағы 1980 жыл­дардың аяғындағы студенттік қозғал­ыс­тар сияқты жастар қозғалысы көбіне революциялық идеяларға пара-пар келеді. Бұл жерде жүйелі проблема түбегейлі ше­шіл­месе де, жастар талабы белгілі бір мөл­шер­де орындалуға тиіс, орындалады да. Байден­нің кейсі бар, Трамп билігінде бұл кейс қаншалықты жалғасары белгісіз. Мен­ің ойымша, жастардың талабымен сана­сып, ескеруге тура келеді, – дейді саясаттанушы.

Жастар мәселесі түбегейлі шешім тап­па­са да, студенттер қозғалысының күші келер күнге өзгеріс сыйлар деген үміт бар. Сту­денттер АҚШ-тың сыртқы саясатына да баға беріп, азаматтық пікірін білдіруде табандылық танытып келеді.

2024 жылы мамырда АҚШ студенттері Газа секторындағы қақтығысты тоқтатуға шақырып, оқу орындарында наразылық акцияларын өткізді. Акцияға Гарвард, Кол­ум­бия, Нью-Йорк, Калифорния универ­си­теті сынды беделді оқу орындарының сту­дент­тері мен оқытушылары да қатысқан. Нара­зылық 45 штат пен Колумбия округін тегіс қамтып, 140-қа жуық университет пен колл­еджде өткен. Ең үлкен наразылық ак­цияларының бірі Джордж Вашингтон уни­верситетіндегі митинг болды, онда ондаған студент наразылық ретінде кампус маңында шатырлар қалашығын құрған. Жиынға қа­тысқан 3 000-нан астам адам тұтқындалып, студенттер оқудан шығарылып, диплом күшін жойған. Шеру барысында студент­тер­мен қатар университет профессорлары мен оқытушылары да қамауға алынған.

Саяси поляризация халықты шаршатты

АҚШ-тағы саяси күштердің ортақ мә­мі­леге келе алмауы да америкалық арманға деген сенімнің әлсіреуіне тікелей әсер етіп отыр. Жоғарыда тарқатып жазған жағдай­лардың ушығуына да себеп – осы.

Pew Research Center 2023 жылы жасаған енді бір зерттеуінде «америкалықтардың 65%-ы саясат туралы ойлаудан шаршайды» де­ген дерек келтіреді. Ал жалпы халықтың 28%-ы Республикалық және Демократия­лық пар­тияның екеуіне де теріс көзқараста дейтін қорытындыға келген. Бұл көрсеткіш кейінгі 30 жылдағы ең жоғары деңгейге жеткен. 

Саясаттанушы Қазбек Майгельдинов АҚШ-тағы саяси, әлеуметтік және эконо­ми­калық дағдарыс саяси поляризация мен популизмнің өршуінен ушығып отыр дейді.

–  Қоғамның екіге бөлінуінен құнды­лық­тарға байланысты, Американың осы күнге дейін желеу етіп келе жатқан басты принципі – демократияның өзіне қауіп төндіретін тенденцияларды байқауға бола­ды. Сайлау алдында, әсіресе президенттік науқанда, бұл мәселе ушыға түседі. Капи­толийге шабуыл сияқты оқиғалар демокра­тиялық нормаларға қауіп төндіретінін көр­сетеді. Дональд Трамптың президент ретіндегі рөлі де осы жағдайға тікелей әсер етіп отыр. Оның құндылықтарға қанша­лықты сай екені немесе қарама-қайшы келетінін өзі жиі жариялайтын Twitter-дегі жазбаларынан көреміз, – дейді саясат­танушы.

Gallup ұйымының деректеріне сәйкес, жастардың үштен бірінен азы ғана АҚШ үкіметіне сенім білдіреді екен. Бұл дамыған елдер арасындағы ең төменгі көрсеткішке жетті. 2024 жылы өткен GenForward сауал­намасы нәтижесінде, 2000 жастың 58%-ы АҚШ-тағы демократияның дұрыс жұмыс істемейтінін айтқан. 

Қ.Майгельдиновтың ойынша, америка­лық арман идеясына саяси поляризацияның әсері зор.

– Егер халықтың саяси жүйеге деген сенімсіздігі әрі қарай арта берсе, DC Comics-дегі «Готэм» қаласы сияқты Амери­ка­ның ішкі қоғамында ірі поляризация артып, билік пен халық арасындағы қақтығысқа алып келуі ғажап емес. Осы сен­ім­сіздікті төмендету үшін жаңа рефор­малар қажет. Бұл реформалар Трамп кез­еңінде жүзеге аса ма, әлде одан кейінгі уақытта ма білмеймін, оны уақыт көрсетеді.  Ал америкалық құндылықтар мен ішкі дағдарыстың жалғасуы жақсы нәтиже бермесі анық, – дейді Қ.Майгелдинов.

Дональд Трамп бастаған республика­шылдар халықтың америкалық арманға үкіметтің араласуынсыз, өз еңбегімен жету­ге тиіс деген бағытты ұстанса, демократтар америкалық арманды әлеуметтік қолдау мен әділдік арқылы іске асыруға болады деп жаңа қырынан түсіндіреді. Респуб­ли­кашылдар ұлттық бірлікті, кәсіпкерлікті қолдағанымен, бұл әрекет орта тап өкіл­дерін емес, элиталық топтардың оң жамба­сына келетін оңтайлы мүмкіндікке ай­нал­ып отыр. Екі партияның ымыраға келе алмауы ішкі саяси поляризацияны күш­ейтіп, америкалық арманға деген сенім­нің күл-паршасын шығарғандай көрініс табады.

Америка тек таңдаулыларға мүмкіндік бере ме?

АҚШ тарихи тұрғыдан иммигранттар елі екені көпке мәлім. Елдің экономи­калық өсімі мен мәдени дамуына ірі имми­грация толқындары әсер етпей қоймайды. АҚШ-­қа сырттан келушілерді де «амери­калық арман» алға жетелейді. Алайда кейінгі кезде имиграцияға қатыс­ты дау «Америка – бәріне мүмкіндік бе­р­етін ел ме, әлде тек таңдаулыларға ма?» деген сұрақ туындатты.

Қ.Майгелдинов АҚШ тарихи тұр­ғы­дан мүмкіндіктер елі саналса да, қазіргі үрдістер өте күрделі екенін айтады.

– Трамптың сайлауалды бағдарла­ма­сында Мексика мен АҚШ арасында қал­қан орнатамын деген мәлімдемесі бар. Иммиграциялық жүйе заңсыз және заң­ды келушілер арасында айтарлықтай айырмашылық жасап отыр. Экономи­ка­лық факторлар мен қауіпсіздік мәселелері қоғамдағы пікірлерді екіге жарды. Не­гізгі, тенденцияны байқағанымыздай, Америка таңдаулы миграцияға бағдар­лан­ған мемлекетке айналды, – дейді саясаттанушы.

Спикердің ойынша, Трамп өз көзқа­ра­сына сай жоғары білімді және дағдысы бар мамандарды қолдайтын саясат жүр­гізіп отыр. Жұмысшы табынан келетін қарапайым иммигранттарға толықтай тосқауыл қою арта бермек.

Дәл қазір Американың ішкі саяси-әлеуметтік жағдайы түбегейлі шешіле кетуі неғайбыл. Америкалық арманның орындалуы үшін жаңа реформалар қажет. Ал бұл таяу күннің әңгімесі емес көрінеді. Алпауыт мемлекеттің ішкі жағдайы Еуро­па елдеріне ғана емес, Қазақстанға да жанама әсер туғызып жатқаны байқа­лады. Бұл туралы да саясаттанушыдан пікір сұрауды жөн санадық.

– Геосаяси турбуленттілік Еуропаға елеулі әсер еткенімен, Қазақстанға ық­палы шектеулі. Біріншіден, америкалық компаниялардың Қазақстандағы инвес­ти­циялары азайып келеді. Кейінгі 7 ай­дағы мәліметке қарасақ, 119 шетелдік инвестор қызметін тоқтатқан, соның ішін­де америкалық компаниялар да бар, – дейді Қ.Майгелдинов.

Саясаттанушы Америкадағы демо­кра­тиялық институттардың дағдарысы Қазақстанға кері әсер етпей, керісінше саяси дамуда балама үлгілерді іздеуге түрткі болуы мүмкін деген оң пікір біл­дір­ді. Алайда америкалық универси­теттердегі қазақстандық студенттердің саны мен сапасы өзгеруі мүмкін, ғылы­ми-техни­калық серіктестік, мәдени ал­масу бағдар­ламалары қысқарып жат­қанын да жет­кізді. Трамптың баста­масымен Орталық Азияда, оның ішінде Қазақстанда кейбір жобалар тоқтатылып жатыр.

Сонымен америкалық арман халық үшін тең мүмкіндіктер мен еркіндікке негізделген идея болғанымен, бүгінде жаңа сипат алғаны айқын. Әлеуметтік, экономикалық және саяси қайшылықтар бұл ұғымды қайта бағамдауға мәжбүр етті. Сенімге селкеу түскенмен, көңілде үміт әлі де бар.

Айсұлу СЪЕЗХАН