Жер шарының түрлі өңіріндегі шиеленістердің бейбіт жолмен шешілуін, БҰҰ жарғылары мен ұстанымдарына, қарарларына құрмет көрсетілуі қажет екенін Президент Қасым-Жомарт Тоқаев сан мәрте айтқан. Әрі Қазақстанның сыртқы саясаты бұл бағыттан айныған жоқ. Соңғы бірнеше күнде Мемлекет басшысы еліміздің осынау ұстанымын тағы да көрсетті. Оңтүстік Кавказдағы түйткілдің түбегейлі шешілуіне бағытталған қадамды қолдады.
Президент Қасым-Жомарт Тоқаев Әзербайжан мен Армения басшыларының АҚШ астанасында өзара келісімге келгенін тарихи жетістік деп бағалаған еді. Ақорданың баспасөз қызметі Қасым-Жомарт Тоқаев Әзербайжан президенті Илхам Әлиев пен Армения Премьер-министрі Никол Пашинянның қақтығысты бейбіт жолмен реттеу туралы тарихи декларацияға қол қойғанын айрықша атап өткенін жазды.
«Аталған құжат қос мемлекет арасындағы ұзаққа созылған әскери қақтығысты түбегейлі тоқтатып, дипло-матиялық қатынас орнатуға және берік бітім негізінде ынтымақтастықты дамытуға жол ашты.
Мемлекет басшысының пікірінше, Әзербайжан мен Арменияның мұндай келісімге қол қоюы – АҚШ президенті Дональд Трамптың тегеурінді әрі тиімді бітімгерлік миссиясының арқасы. Ол Әзербайжан және Армения басшыларын саяси ерік-жігер танытып, стратегиялық тұрғыдан көреген шешім қабылдауға көндіре алды.
Президент Қасым-Жомарт Тоқаев Қазақстан да екі ел арасындағы осынау маңызды уағдаластыққа қол жеткізуге елеулі үлес қосты деп санайды.
Еліміз бейбіт келісімнің негізгі шарттарына қатысты сыртқы істер министрлерінің деңгейіндегі келіссөз алаңы ретінде Алматы қаласын ұсынды.
«Министрлер арасындағы келіссөздер Алматыда өтті», – делінген Президенттің баспасөз қызметі таратқан мәлімдемеде. Осылайша, Қазақстан Оңтүстік Кавказ тағдырына қатысты қабылданған шешімді қолдап қана қоймай, қос елді бітімге келтіру үшін нақты қадамдарға барғанын атап өтті. Расында да, Әзербайжан мен Армения арасындағы келіссөздер былтыр Алматыда екі елдің сыртқы істер министрлері оңаша кездескен соң жаңа сатыға көтерілген еді. Ол кезде Қазақстан тарабы екі елдің арасындағы түсініспеушілікке өзгелердің араласқанын, үшінші мемлекеттердің «төрелік» жасағанын құп көрмейтінін аңғартқан. Сөйтіп, ресми Баку мен Ереван өкілдері ірі державалардың «кеңесіне» жүгінбестен, өзара келіссөздер бастаған еді. Ақыры белгілі бір нәтижеге қол жеткізіп отыр.
Әлбетте, Оңтүстік Кавказдағы жағдайды реттеуге АҚШ-тың да араласқаны рас. Алайда мұндай құжаттарды даярлау біршама ұзақ уақыт алатынын ескеру қажет. Демек, татуласуға ниеттенген қос елдің дипломаттары жаһандағы ең қуатты мемлекеттің бұл процестен тыс қалмағанын қалаған сияқты. Бәлкім, Әзербайжан мен Армения басшыларына әріптестері осындай мағынада кеңес беруі әбден мүмкін. Өйткені АҚШ президенті соңғы кездері жаһандағы жанжалдарды тоқтауға бейілді екенін жиі айтып жүр. БҰҰ қауіпсіздік кеңесі тұрақты мүшелерінің бірі осындай ниет танытса, оны қолдаған жөн. Оның үстіне, АҚШ БҰҰ Қауіпсіздік кеңесінің тұрақты мүшесі ғана емес, әлемде экономикалық қуаты, ықпалы жағынан көш бастап тұрған мемлекет. Біздің пайымдауымызша, Қазақстан тарапы да мәселеге осы позициядан қарайтын сияқты.
Екіншіден, Оңтүстік Кавказ аймағы «Транскаспий халықаралық көлік дәлізі» немесе «Орта дәліз» жобасында шешуші рөл атқаратын өңір. Қазақстанның көлік-логистикалық кешені мен транзиттік бағыттарын әртараптандыруға мүмкіндік беретін жобаға әлемдегі ең қуатты мемлекеттің араласуының мәні зор. Жобаның саяси һәм экономикалық салмағы арта түседі. «Орта дәліз» бағытына экономикалық қуаты жағынан жаһанда екінші орында тұрған Қытай онсыз да қолдау көрсе-тіп, дамуына мүдделі болып отыр. Себебі Қытай мен Еуропа арасындағы құрлықтағы жүк тасымалының 80%-ы Қазақстан жері арқылы өтеді. Енді жобаға тағы бір ірі держава араласатын сыңайлы. Бұл дегеніңіз «Орта дәліздің» дамуына жаһандағы үш іргелі күш – АҚШ, Қытай, Еуропа одағы мүдделі дегенді білдіреді. Ал мүдделер тоғысқан жобалардың сәтсіз болғаны сирек. Сол себепті Әзербайжан мен Армения арасында бітім орнай бастауы алдымен сол елдердің халқына тиімді болса, одан соң төңіректегі мемлекеттерге, соның ішінде Қазақстанға да пайдалы деп бағалаймыз. Әрі Дональд Трамптың белсенділігін қолдау Уашиңтонмен өзара әріптестікті жақсарта түсетін қадам деген сөз.
Жалпы, осы күндері Қасым-Жомарт Тоқаев Әзербайжан президентімен де, Армения Премьер-министрімен де телефон арқылы сөйлесті. Өзара пікір алмасуларда біз жоғарыда сөз еткендей, Қазақстан Президенті Дональд Трамптың белсенділігін атап өткен. Илхам Әлиевпен тілдескенде Қазақстан басшысы АҚШ президенті Дональд Трамптың белсенді әрі тиімді атсалысуымен Уашиңтонда Әзербайжан мен Армения арасындағы қақтығысты бейбіт жолмен реттеу туралы тарихи декларацияға қол қойылуымен құттықтаған. Сонымен бірге Қ.Тоқаев аталған құжатқа халықаралық құқық қағидаттары мен БҰҰ жарғысына сәйкес қол қойылғанын атап өтті. Тиісінше, бұл Әзербайжан мен Арменияның стратегиялық мүдделеріне толығымен сай келеді, сондай-ақ Кавказда халықаралық ынтымақтастықтың жан-жақты дамуына ықпал етеді. Қазақстан Әзербайжанның стратегиялық серіктесі ретінде өңірде көптен күткен бейбітшіліктің орнауын шын ниетпен қолдайды.
Сонымен бірге Қ.Тоқаев екі ел арасында өтуі мүмкін келіссөздерге Қазақстан алаң ұсына алатынын айтқан. Сөйтіп, бейбітшілікті сақтау мен жанжалдарды тоқтатуға бағытталған қадамдарды әрдайым жақтайтынын аңғартып отыр. Мемлекет басшысы Армения Премьер-министрімен тілдескенде де осы ұсынысты айтты. «Қазақстан келіссөздерге өз алаңын ұсына отырып, Армения мен Әзербайжан арасындағы саяси диалогке одан әрі септігін тигізуге ниетті», – делінген ресми ақпараттарда.
Қ.Тоқаев тарихи маңызы бар бұл құжатқа Никол Пашинянның саясаткер ретіндегі алғырлығының арқасында қол қойылғанын атап өткен. Ол мықты саяси ерік-жігерге ие екенін көрсетіп, өз мемлекетінің ұлттық мүддесі жолында стратегиялық көрегенділік танытты.
«Декларация Оңтүстік Кавказдағы ауқымды халықаралық ынтымақтастыққа, сондай-ақ Қазақстан мен Армения арасындағы анағұрлым қарқынды экономикалық және инвестициялық ықпалдастыққа жол ашады», – делінген Ақорда таратқан ақпаратта. Яғни, Әзербайжан мен Армения арасындағы шиеленістің түбегейлі шешілуі біздің де қолайымызға жағады деген сөз. Өйткені қазір қандай да бір мемлекеттің жеке-дара дамуы мүмкін емес. Көрші-қолаңмен тату болып, олармен өзара ынтымақтастықты арттыру арқылы алға бет түзеген елдер ғана озатын заман. Қазақстанның сыртқы саясатында аймақ елдерінің бір ұстаным танытуын жақтайтын бағыттың басым болуы содан. Қазақстан Президенті Орталық Азия мен Кавказдағы елдердің өзара интеграциясында шешілмеген түйін қалмауы керек екенін аңғартып жүр. Әзербайжан мен Армения арасында бітімге келу үшін қадамдардың жасала бастағанына қуанатымыз да содан. Ал Никол Пашинян Қазақстанның Армения мен Әзербайжанды татуластыруға қосқан үлесін оң бағалады.
Қысқасы, тамыздың алғашқы онкүндігінде Қазақстан сыртқы саясатта өз ұстанымының нақты екенін тағы айдай әлемге паш етті. Астана бейбітшілікті, аумақтық тұтастықты жақтайды. Соғыстар мен қақтығыстардың тоқтағанын, дау-жанжалдың дипломатиялық жолмен шешілгенін қалайды. Бұл – Қазақстан Президентінің ең негізгі саяси ұстанымдарының бірі. Бәлкім, содан да шығар, Астананың ұстанымына назар аударатын мемлекеттер саны артып келеді. Айталық, Қасым-Жомарт Тоқаев осы күндері Илхам Әлиевпен және Никол Пашинянмен ғана емес, Украина президенті Владимир Зеленскиймен де телефон арқылы сөйлесті. Ресми Киевтің бастамасымен өткен тілдесуде Мемлекет басшысы Қазақстанның әуел бастан әділдік негізінде бейбітшілік формуласын бірлесе іздеуді жақтағанын, БҰҰ жарғысын, мемлекеттердің егемендігі мен аумақтық тұтастығына қолсұқпаушылық қағидатын сақтау туралы жүйелі түрде пікір білдіргенін еске салды. Қазақстан Президенті территориялық түйткілдің күрделі екенін түсінетінін атап өткен. Бұл – халықаралық қатынастардағы ең қиын мәселе. Көбіне бейбітшілік туралы келісімге қол жеткізу, тіпті бітімге келу жолында еңсерілуі қиын кедергіге айналатынын айтқан. Сөйтіп, тағы да БҰҰ жарғылары мен қағидаттарын басшылыққа алу қажет екенін, ешбір мемлекеттің аумақтық тұтастығының бұзылмауын жақтайтынын аңғартқан.
Айтпақшы, Әзербайжан мен Армения бітімінде аумақтық тұтастыққа құрмет бар. Екі жақтың арасында жер дауы болмайды. Дегенмен тұтас аймақтың игілігі үшін Армения аумағы арқылы «Зангезур дәлізі» жобасы іске асырылуы мүмкін. Оны Дональд Трамп та қолдаған. Бірақ Қазақстан Президенті бұл жобаның нақты атын атап, түсін түстемеді. Тек декларацияның Оңтүстік Кавказда ауқымды халықаралық ынтымақтастыққа жол ашатынын айтқан. Бұл да дипломатияның көрінісі.
Асхат ҚАСЕНҒАЛИ, саясаттанушы:
ЗАНГЕЗУР ДӘЛІЗІ АШЫЛСА, ҰТАРЫМЫЗ КӨП
Қазақстанның Әзербайжан мен Армения басшыларының арасында бітімге келу жөнінде декларацияға қол қоюуын қолдауы сарапшылардың да назарын аударды. Мамандар аймақтағы тұрақтылықтың Қазақстан үшін де маңызды екенін мойындап отыр. Біз саясаттанушы Асхат Қасенғалиге хабарласып, келісімнің мән-маңызы жайлы сұрадық.
– Оңтүстік Кавказдағы шиеленістің дұрыс шешілуі бізге не береді?
– Қазақстан ұзақ жылдар бойы Ресейді негізгі транзит аумағы етті. Мұнайдың басым бөлігі Ресей аумағы арқылы тасымалдануда. Қазақстанның Еуропаға аттанатын тауары да Ресей аймағы арқылы өтіп жатыр. Сәйкесінше, бізге де Еуропадан келетін тауар түрлері негізінен Ресей арқылы кіреді. Алайда Украинаға Ресей басып кірген сәттен кейін бұл бағытта түрлі кедергі пайда болды. Мұнай тасымалдау бірнеше мәрте тоқтап қалды. Украина және Беларусь арқылы тауар өткізу қиынға соғуда, кей жағдайда тіпті мүмкін емес. Әскери жағдай Ресейді транзиттік тартымдылығынан айыруда. Оның үстіне, өз аумағындағы мұнай тасымалдау құбырларын Мәскеудің өзгелерге қысым тетігі ретінде қолданатын сәттері аз емес.
Мұндай сәтте бізге балама бағыттарды іздестіру маңызды. Соның бірі Транскаспий бағыты саналады. Қазақстан Әзербайжан аумағы арқылы мұнай тасымалдауды соңғы жылдары бірнеше есе арттырды. Баку-Жейхан құбырына қазақ мұнайы көбірек құйылатын болды. Енді, міне «Зангезур дәлізі» ашылса, Оңтүстік Кавказ Еуропа мен Азияның арасындағы негізгі сауда жолына айналуы мүмкін. Қазақстан енді Әзербайжан-Зангезур-Нахычеван-Түркия бағыты арқылы тауарын жөнелте алмақ. Дәл осы бағыт арқылы біз мұнай өнімдерін де жеткізуді арттыра аламыз. Алдағы уақытта бұл бағыттың мүмкіндіктері артады.
– «Орта дәліз» жобасына АҚШ-тың араласуының артықшылықтары неде?
– Зангезурды АҚШ компаниялары жалға алуы мүмкін. Олар тауар тасымалдау көлемін арттыру үшін инфрақұрылымдық жобаларды іске асырады. Теміржол, электр желілері, қоймалар, терминалдар, автожолдар салады дегендей. Бұл көбірек тауар жөнелтуге мүмкіндік береді. Сөйтіп, бұл бағыт маңызды экономикалық күретамырға айнала бастайды.
Әлбетте, аталған бағыт бойынша негізінен Қытай мен Еуропа тауары тасымалданады деуге болады. Сәйкесінше, Қазақстан аумағында көлік-логистикалық жобалар іске асуы тиіс. Себебі Қытайдың құрлық арқылы тасымалданатын тауарының басым бөлігі біздің аумақпен өтеді. Еуропа тауары да біздің аймақ арқылы Қытайға жөнелтілуде. «Зангезур дәлізінің» ашылуы Қытай-ЕО сауда айналымының құрлықтық үлесін арттыра түседі. Ал АҚШ «Зангезур дәлізін» жалға алу арқылы экономикалық пайда таппақ.
– Зангезур дәлізі Панама каналының құрлықтағы үлгісіне айналуы мүмкін бе?
– Бұл дәлізді құрлықтағы «Панама каналы» деуге болады. Панама каналында әр өткен кемеден салық алынады, «Зангезур дәлізінде» әр өткен көліктен салық алынуы мүмкін. Идея соған сай жасалуда. АҚШ дәлізді жалға алу барысында оңтүстік Кавказдағы тыныштыққа кепілдік берді деуге болады. Себебі бұл дәлізге АҚШ компаниялары инвестиция салады. Артынша сол салынған қаржының пайдасын көруді мақсат тұтады. Қаржы мен инвестиция тыныштықты жақсы көреді. Сол үшін АҚШ Армения мен Әзербайжанның арасында келісім болғанын қалады. Әлбетте, Ресей мен Иран іспеттес мемлекеттер бұл дәліздің ашылуына қарсы. Түрлі арандату әрекеттерін жасауға ұмтылуы мүмкін. Дегенмен соңғы геосаяси оқиғаларға қарай отырып, Мәскеу мен Тегеран бұл дәліздің ашылуына әскери тұрғыдан тікелей кедергі жасауы екіталай деп санаймын.
Біз үшін оңтүстік Кавказдың тыныш болғаны қажет. Біз транзит аумақтарын әртараптандырып жатырмыз. Соның ең маңызды бағытының бірі осы аймақ саналады. Сол себепті де Қазақстан Уашиңтонда жасалған келісімді қолдады, Армения мен Әзербайжан арасындағы диалогті жағымды ақпарат деп атады.
– Пікіріңізге рақмет!
Амангелді ҚҰРМЕТ